گذار انرژی در خلیج فارس
اقتصاد جهانی در حال تجربه یکی از عمیقترین دورههای گذار انرژی در دهههای اخیر است؛ گذارهایی که بهویژه در میان کشورهای بزرگ صادرکننده نفت با سرعت بیشتری در حال شکلگیریاند. این کشورها برای کاهش وابستگی تاریخی به سوختهای فسیلی، به سمت تنوعبخشی در سبد انرژی، توسعه زیرساختهای گاز و سرمایهگذاری در انرژیهای تجدیدپذیر حرکت کردهاند. عربستان سعودی، بهعنوان بزرگترین صادرکننده نفت جهان، اکنون یکی از بازیگران اصلی این تحول است و مجموعهای از سیاستها و پروژهها را برای کاهش سهم نفت در تولید برق و تقویت نقش گاز و انرژیهای پاک به اجرا گذاشته است.
این تغییرات تنها محدود به داخل عربستان نیست؛ تغییر در الگوی مصرف انرژی این کشور میتواند بازار جهانی نفت، جهتگیری سرمایهگذاریهای انرژی در منطقه و جایگاه کشورهایی مانند ایران در رقابتهای ژئواقتصادی را تحت تأثیر قرار دهد. ازاینرو بررسی روندهای جدید سیاست انرژی عربستان، هم برای درک مسیر آینده بازار انرژی ضروری است و هم تصویری روشن از فرصتها و چالشهای پیش روی اقتصاد ایران ارائه میدهد.
سیاست های عربستان سعودی در گذار انرژی
عربستان سعودی در سالهای اخیر توانسته است وابستگی خود به نفت در تولید برق را بهطور قابل توجهی کاهش دهد. گزارشها نشان میدهند در هفت ماه نخست ۲۰۲۵ روزانه حدود ۱۰۰ هزار بشکه نفت کمتر مصرف شده و مجموع کاهش به حدود ۲۷۰ هزار بشکه در روز رسیده است. هدف بلندمدت این کشور، حذف کامل نزدیک به یک میلیون بشکه مصرف نفت در بخش برق تا سال ۲۰۳۰ است. کاهش مصرف نفت نه تنها به کاهش آلایندگی کمک میکند، بلکه ظرفیت صادرات نفت را نیز افزایش میدهد و میتواند بازار جهانی را تحت تأثیر قرار دهد.
یکی از پایههای این کاهش، توسعه میدان گازی «جافوره» است که سهم گاز در تولید برق را افزایش داده و جای نفت را میگیرد. این اقدام نقش مهمی در افزایش امنیت انرژی عربستان و حضور این کشور در بازار گاز منطقهای دارد.
عربستان با هدف تنوعبخشی به منابع انرژی، ظرفیت انرژیهای پاک خود را از حدود ۱۰ گیگاوات فعلی به ۱۳۰ گیگاوات تا سال ۲۰۳۰ افزایش خواهد داد. بر اساس برنامهریزیها، سهم نفت در تولید برق تا سال ۲۰۳۵ به حدود پنج درصد کاهش یافته و سهم گاز و انرژیهای تجدیدپذیر به طور مساوی تقسیم میشود. این تحول عربستان را به الگویی منطقهای در گذار انرژی تبدیل میکند و میتواند سرمایهگذاریها و فناوریهای مرتبط با انرژی پاک را در منطقه جذب کند.
این سیاستها بخشی از چشمانداز ۲۰۳۰ عربستان هستند که هدف آن کاهش وابستگی اقتصادی به نفت و افزایش سهم بخشهای غیرنفتی در رشد اقتصادی است. تغییرات ساختاری در اقتصاد انرژی عربستان ایران را وادار به بازنگری و اصلاح سیاستهای انرژی میکند.
اثرات بر بازار جهانی انرژی
کاهش مصرف داخلی نفت عربستان، عملاً ظرفیت صادرات این کشور را آزاد میکند. این اتفاق میتواند فشار عرضه در بازار جهانی نفت را افزایش داده و نوسانات قیمتی را تحت تأثیر قرار دهد. کشورهای واردکننده نفت ممکن است از این شرایط بهرهمند شوند، اما صادرکنندگان دیگر با رقابت فزایندهای در بازار مواجه خواهند شد.
افزایش ظرفیت انرژیهای پاک در عربستان، این کشور را به الگویی منطقهای تبدیل میکند. سایر کشورهای نفتخیز منطقه، با مشاهده موفقیت عربستان، احتمالاً سیاستهای مشابهی را در پیش خواهند گرفت. این روند میتواند سهم سوختهای فسیلی در تولید انرژی منطقهای را کاهش دهد و جریان سرمایه، فناوری و زنجیره تأمین جهانی انرژی پاک را تحت تأثیر قرار دهد.
گسترش تولید و عرضه گاز و انرژیهای تجدیدپذیر در کشورهای خلیج فارس، بازار منطقهای انرژی را رقابتیتر میکند. این رقابت میتواند قیمت سوختهای جایگزین را کاهش دهد و کشورهای واردکننده را وادار به بازنگری و اصلاح استراتژیهای انرژی خود کند.
موقعیت ایران — ظرفیتها و چالشها
ایران با منابع گسترده نفت و گاز و پتانسیل قابل توجه در انرژیهای تجدیدپذیر، موقعیت منحصر به فردی برای بهرهبرداری از گذار انرژی منطقهای دارد. علاوه بر منابع فسیلی، توانمندیهای کشور در انرژی خورشیدی و بادی، به ویژه در مناطق مرکزی و جنوبی، میتواند زمینه تولید برق پاک و توسعه صادرات انرژی به کشورهای همسایه را فراهم کند. کاهش مصرف داخلی نفت عربستان، علاوه بر ایجاد فضای بیشتر برای صادرات نفت و گاز ایران، امکان جذب مشتریان جدید و حضور پررنگتر در بازار منطقهای را نیز افزایش میدهد.
ایران همچنین میتواند با بازسازی زیرساختها و بهینهسازی مصرف انرژی، بهرهوری داخلی را افزایش دهد و وابستگی اقتصادی خود به نوسانات بازار نفت را کاهش دهد. تسهیل قوانین و جذب فناوریهای نوین انرژی پاک، امکان مشارکت در پروژههای منطقهای و جذب سرمایهگذاری خارجی را برای ایران فراهم میکند. این ظرفیتها به کشور فرصت میدهند تا نقش فعال و استراتژیک خود را در شبکه انرژی منطقهای و جهانی تثبیت نماید.
با وجود کاهش مصرف داخلی نفت عربستان، بازار جهانی نفت همچنان رقابتی و حساس باقی میماند. ظرفیت مازاد تولید و فشار رقابتی میتواند قیمتها را تحت تأثیر قرار دهد و درآمدهای نفتی ایران را محدود کند. سرمایهگذاری گسترده عربستان و دیگر کشورهای منطقه در انرژیهای تجدیدپذیر ممکن است سهم ایران در بازارهای منطقهای و جهانی این بخش را کاهش دهد، مگر آن که کشور با سرعت و برنامهریزی دقیق، توسعه فناوری، ارتقای زیرساختها و اصلاح سیاستهای انرژی را پیش ببرد. محدودیتهای موجود در زیرساخت، فناوری و سرمایهگذاری میتواند مانع بهرهبرداری کامل ایران از فرصتهای پیشرو شود و در صورت عدم اقدام فوری، کشور را در مسیر گذار انرژی منطقهای عقب نگه دارد
تحولات عربستان، هشداری راهبردی برای ایران محسوب میشود. جایگزینی بخشی از مصرف نفت با گاز و انرژیهای تجدیدپذیر نشان میدهد که آینده بلندمدت نفت خام، هرچند همچنان حیاتی، در حال تغییر است و ساختار بازار انرژی منطقهای و جهانی در مسیر بازتعریف قرار گرفته است. ایران نه تنها باید تحولات منطقهای را رصد کند، بلکه لازم است سیاستهای انرژی خود را بازنگری و اصلاح نماید، با توسعه گاز طبیعی، ارتقای فناوریهای نوین، افزایش بهرهوری انرژی و ورود جدی به حوزه انرژیهای تجدیدپذیر، خود را با تغییرات بازار هماهنگ کند، جایگاه خود را تثبیت نماید و از فرصتهای اقتصادی ناشی از گذار انرژی بهرهبرداری استراتژیک کند.