به گزارش خبرنگار اقتصادرَوا، عوارض سبز یا مالیات‌های محیط زیستی در سال‌های اخیر به عنوان یکی از اصلی‌ترین ابزارهای سیاست‌گذاری برای مقابله با تغییرات اقلیمی و حفظ محیط زیست شناخته شده‌اند. این مالیات‌ها با هدف کاهش فعالیت‌های آلاینده‌زا و ترویج رفتارهای پایدار در میان افراد و کسب‌وکارها طراحی می‌شوند. به طور کلی، عوارض سبز مالیاتی است که به فعالیت‌هایی تحمیل می‌شود که اثرات منفی بر محیط زیست دارند، مانند انتشار کربن حاصل از سوخت‌های فسیلی. هدف اصلی این مالیات‌ها تشویق افراد و شرکت‌ها به کاهش تولید آلودگی و استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر است‌.

ایران، به ویژه در کلان‌شهرهایی مثل تهران یا اصفهان، با چالش‌های جدی آلودگی هوا مواجه است. کیفیت پایین هوا و سطح بالای آلودگی، تهدید بزرگی برای سلامت عمومی محسوب می‌شود. در چنین شرایطی، مالیات‌های محیط زیستی بر انتشار کربن و سایر آلاینده‌ها می‌توانند به کاهش آلاینده‌های زیان‌آور کمک کنند. این مالیات‌ها همچنین شرکت‌ها و صنایع را تشویق می‌کنند تا در فناوری‌های پاک‌تر، همچون انرژی‌های تجدیدپذیر، سرمایه‌گذاری کنند. یکی از مزایای عوارض سبز توانایی آن در تأمین بودجه برای پروژه‌های زیست‌محیطی است. ایران می‌تواند درآمد حاصل از این مالیات‌ها را به پروژه‌های حیاتی مانند جنگل‌کاری، بهبود سیستم حمل‌ونقل عمومی، و حمایت از انرژی‌های تجدیدپذیر اختصاص دهد. این امر نه تنها به کاهش آلودگی کمک می‌کند، بلکه باعث تقویت توسعه پایدار و افزایش رفاه عمومی نیز می‌شود.

انواع مالیات‌های سبز

به طور کلی مالیات‌های سبز به دو دسته مستقیم و غیر مستقیم تقسیم می‌شوند. مالیات‌های مستقیم  که بر واحدهای انتشار آلودگی یا تخریب محیط زیست اعمال می‌شوند و معمولاً دارای نرخ مشخص هستند. هدف اصلی این مالیات‌ها، افزایش هزینه‌های اجتماعی فعالیت‌های آلاینده و اصلاح رفتار آلوده‌کنندگان است.نرخ مالیات مستقیم زیست‌محیطی بر اساس هزینه نهایی اجتماعی تعیین می‌شود. این نرخ باید در سطحی تنظیم شود که منافع نهایی حاصل از کاهش آلودگی برای آلوده‌کنندگان برابر با هزینه نهایی اجتماعی ناشی از انتشار آلاینده‌ها باشد. این سطح به‌عنوان کارآمدی اجتماعی انتشار آلودگی شناخته می‌شود. مالیات‌های مستقیم زیست‌محیطی، به دلیل پیچیدگی محاسبه و اجرای نرخ متناسب با میزان آلایندگی، عموماً در کشورهای اروپایی مورد استفاده قرار می‌گیرند و در سایر مناطق جهان کمتر رایج هستند.

 مالیات‌های غیر مستقيم بر نهاده‌های تولیدی یا کالاهایی وضع می‌شوند که مصرف آن‌ها منجر به تخریب محیط زیست می‌شود. به جای اخذ مالیات بر اساس میزان آلودگی تولید شده، در این روش مالیات بر کالاهای خاصی اعمال می‌شود تا رفتار تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان را در استفاده از منابع تغییر دهد. یکی از فواید فواید اعمال مالیات‌های سبز تشویق تولیدکنندگان به اصلاح فرآیندهای تولید است.اعمال مالیات بر آلایندگی زیست‌محیطی تولیدکنندگان می‌تواند آن‌ها را به بازبینی و اصلاح فرآیندها و سازوکارهای تولیدی وادار کند. این اصلاحات، در نتیجه، باعث کاهش آلودگی‌ها و بهبود منافع اجتماعی خواهد شد.

یکی دیگر از فواید اعمال مالیات حرکت به سمت فناوری‌های پاک‌تر است با اجرای مالیات‌های سبز، تولیدکنندگان تمایل کمتری به استفاده از فناوری‌های آلاینده و پرمصرف پیدا می‌کنند و به جای آن، فرآیندهای تولیدی با بازدهی بالاتر و آلایندگی کمتر را جایگزین می‌نمایند. چنین تغییری می‌تواند استفاده از روش‌های کارآمدتر و بهره‌وری انرژی پایین‌تر را تقویت کند. همچنین با اعمال این مالیات‌ها منابع درآمدی دولت افزایش می‌یابد. وضع مالیات‌های سبز علاوه بر مدیریت آلودگی‌ها، فرصتی برای دولت ایجاد می‌کند تا با جمع‌آوری عواید مالیاتی، هم به اهداف زیست‌محیطی دست یابد و هم منابع مالی جدیدی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های زیست‌محیطی و فناوری‌های پایدار به ‌دست آورد.

مالیات بر آلاینده‌های محیط زیست باعث افزایش هزینه تولید کالاهای مخرب زیست‌محیطی و در نتیجه، گرانی محصولات نهایی می‌شود. این افزایش قیمت، مصرف‌کنندگان را به سمت کاهش مصرف این کالاها و استفاده بیشتر از گزینه‌های جایگزین، پاک‌تر و اقتصادی‌تر سوق می‌دهد. یکی از مهم‌ترین وظایف دولت‌ها و صنایع آلاینده این است که روند تخریب محیط زیست را به هر شکلی که ممکن است کند یا متوقف کنند. این اقدام باید اولویت اصلی آن‌ها باشد و با جایگزین کردن مواد و فناوری‌های سالم و کم‌ضرر با روش‌ها و مواد آلاینده صورت گیرد.

تنها صنایع و دولت‌ها مسئول تخریب محیط زیست نیستند

اما تنها صنایع و دولت‌ها مسئول تخریب محیط زیست نیستند؛ بخشی از این آلودگی‌ها نیز توسط مردم عادی و شهروندان ایجاد می‌شود. از این رو، دولت‌ها و نهادهای آموزشی اعم از خصوصی و عمومی باید تلاش خود را بر افزایش آگاهی عمومی متمرکز کنند. استفاده از رسانه‌های با مخاطب بالا مانند تلویزیون، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند ابزاری تأثیرگذار برای گسترش فرهنگ حفاظت از محیط زیست باشدیکی از موثرترین راه‌ها برای ترغیب شهروندان و صنایع به حفاظت از محیط زیست، ارائه طرح‌های تشویقی نظیر معافیت‌های مالیاتی، حمایت‌های مالی یا مزایای اجتماعی است. چنین سیاست‌هایی نه‌تنها به افراد و شرکت‌ها انگیزه می‌دهد تا به کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی بپردازند، بلکه باعث می‌شود این مسئولیت اجتماعی در جامعه ترویج پیدا کند.

در این فرآیند، از هر فرد انتظار می‌رود که به‌عنوان یک بازدارنده تخریب محیط زیست عمل کند و دیگران را نیز به اتخاذ رفتارهای مسئولانه در قبال محیط‌زیست تشویق کند. برای رسیدن به این هدف، آموزش‌های زیست‌محیطی باید از همان کودکی و در محیط خانواده آغاز شود. تربیت کودکانی که از اهمیت محیط‌زیست آگاه هستند، می‌تواند آینده‌ای پایدارتر برای جامعه به ارمغان آورد. یکی از گام‌های کلیدی در حفاظت از محیط زیست، اصلاح تکنولوژی و روش‌های تولید در صنایع است. کاهش استفاده از فناوری‌های آلاینده و اعمال روش‌های جدیدی که تأثیرات زیست‌محیطی کمتری به دنبال دارند، ضروری است. این تغییرات، گرچه نیازمند صرف هزینه است، اما می‌توان منابع لازم برای این کار را از محل مالیات‌های سبز تأمین کرد.

همچنین اصلاح فرآیندهای تولید می‌تواند به کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی کمک کند. برای مثال نصب فیلترهای مناسب بر خروجی‌ها و دودکش‌های کارخانه‌ها، مانع از ورود آلاینده‌ها به هوا می‌شود. تصفیه فاضلاب صنعتی پیش از ورود به منابع آبی یا فاضلاب عمومی، می‌تواند مواد خطرناک و آسیب‌زا را جدا و خنثی کند، در نتیجه مصرف بهینه انرژی از دیگر راهکارهای مهم در کاهش آسیب به اکوسیستم است. برخی منابع انرژی، مانند منابع آب و تالاب‌ها، غیرقابل بازگشت هستند و اتمام یا تخریب آن‌ها می‌تواند پیامدهای جدی برای اکوسیستم منطقه داشته باشد. بنابراین کاهش مصرف انرژی در صنایع و مصارف شهری نه تنها در بهبود کیفیت محیط زیست مؤثر است، بلکه می‌تواند مانع از تخریب این منابع حیاتی شود.

دولت‌ها باید به برنامه‌ریزی برای جایگزین کردن منابع تجدیدپذیر به جای انرژی‌های آلوده بپردازند. تولید و استفاده از انرژی پاک می‌تواند با صرف سرمایه‌گذاری مناسب، آلایندگی زیست‌محیطی را به حداقل رسانده و وابستگی به منابع محدود و آلاینده را کاهش دهد.

دولت ایران در سال‌های اخیر با معرفی قوانین و سیاست‌های جدید تلاش کرده است که عوارض سبز را به طور نظام‌مند اجرا کند. در لایحه بودجه ۱۴۰۴ ، مقرر شده است که ۳۵ درصد درآمد حاصل از عوارض آلایندگی برای پروژه‌هایی مانند توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی، اجرای کمربند سبز در شهرها، مدیریت پسماند، و کاهش آلودگی هوا اختصاص یابد. این اقدام نه تنها به بهبود کیفیت زندگی در شهرهای آلوده کمک می‌کند، بلکه زمینه را برای توسعه زیرساخت‌های زیست‌محیطی فراهم می‌سازد.

مالیات‌های سبز به‌عنوان ابزارهای موثر سیاست‌گذاری زیست‌محیطی، نقش کلیدی در کاهش آلودگی‌ها، ترغیب استفاده از فناوری‌های پاک، و تأمین بودجه برای پروژه‌های زیست‌محیطی دارند. اجرای این مالیات‌ها، علاوه بر اصلاح فرآیندهای تولید در صنایع و کاهش مصرف منابع تجدیدناپذیر، می‌تواند رفتارهای مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان را به سمت پایداری هدایت کند. دولت‌ها با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از درآمد حاصل از این مالیات‌ها برای توسعه زیرساخت‌های سبز، آموزش عمومی، و ارائه طرح‌های تشویقی، قادر خواهند بود چالش‌های زیست‌محیطی را مدیریت کرده و زمینه‌ساز توسعه پایدار شوند.

گزارش از: ماندانا رادان، کارشناس اقتصادی