وقتی آلودگی هوا، نفس اقتصاد را تنگ می‌کند
به گزارش خبرنگار اقتصادرَوا، براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین معضلات زیست‌محیطی دوران معاصر به شمار می‌رود و اثرات مخرب گسترده‌ای بر سلامت انسان، اقتصاد ملی و محیط زیست بر جای می‌گذارد. این پژوهش با رویکردی چندبُعدی، پیامدهای آلودگی هوا را از جنبه‌های سلامت، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بررسی کرده است.
بر پایه ارزیابی‌های وزارت بهداشت در سال ۱۴۰۲، در ۵۷ شهر کشور با جمعیتی بالغ بر ۴۸ میلیون نفر، آلودگی هوا موجب مرگ زودرس بیش از ۳۰ هزار نفر شده است. خسارت اقتصادی ناشی از این پدیده بالغ بر ۱۲ میلیارد دلار برآورد شده؛ رقمی که در برخی مطالعات، با احتساب هزینه‌های غیرمستقیم ناشی از بیماری‌ها، تا حدود ۲۳ میلیارد دلار، معادل ۵ درصد تولید ناخالص داخلی کشور، افزایش یافته است.
آلودگی هوا ارتباط مستقیمی با سلامت عمومی دارد و به‌ویژه در شهرهای پرجمعیت می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری ایجاد کند. این معضل، پس از استعمال دخانیات، دومین عامل اصلی مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های غیرواگیر محسوب می‌شود و با افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن و بالا رفتن نرخ مرگ‌ومیر همراه است.
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۵۰، مرگ‌ومیرهای ناشی از مواجهه با ذرات معلق ریز (PM2.5) در سطح جهانی ممکن است دو برابر شود. در این میان، تأثیرات بهداشتی آلودگی هوا، که از جمله پیامدهای مستقیم و فوری آن است، در کشوری مانند ایران که برنامه‌هایی برای افزایش نرخ باروری و جوان‌سازی جمعیت در دستور کار دارد، اهمیتی دوچندان می‌یابد. بر همین اساس، ماده ۲۲ آیین‌نامه فنی ماده ۲ قانون هوای پاک، وزارت بهداشت را موظف می‌سازد تا سالانه هزینه‌های مستقیم ناشی از آلودگی هوا را برآورد کرده و گزارش آن را به تفکیک آلاینده‌های اصلی و با اولویت‌بندی شهرها منتشر کند.
از سوی دیگر، یافته‌های علمی نشان می‌دهند که آلودگی هوا تأثیرات منفی قابل‌توجهی بر توانایی‌های شناختی انسان دارد. این اثرات شامل کاهش حافظه، افت تمرکز، کند شدن پردازش اطلاعات و حتی افزایش احتمال ابتلا به افسردگی و اضطراب می‌شود. همچنین آلودگی می‌تواند چرخه خواب و بیداری را مختل کند و با افزایش بی‌خوابی و اختلالات خواب، کیفیت زندگی را به‌شدت کاهش دهد.
هزینه‌های اقتصادی ناشی از تأثیرات سلامت آلودگی هوا
برای دستیابی به تصویری جامع از هزینه‌های اقتصادی ناشی از تأثیرات سلامت آلودگی هوا، نمی‌توان صرفاً به آمار مرگ‌ومیر زودرس بسنده کرد؛ بلکه باید مجموعه‌ای از هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم نیز در محاسبات لحاظ شود. این هزینه‌ها شامل مخارج مرتبط با پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری‌هایی است که منشأ آن‌ها به آلودگی هوا بازمی‌گردد. افزون بر آن، هزینه‌های فرصت ناشی از کاهش زمان مفید کاری، غیبت از محل کار یا مراقبت از افراد بیمار نیز بخش قابل‌توجهی از زیان‌های اقتصادی را تشکیل می‌دهد. همچنین، افت کیفیت زندگی ناشی از پیامدهای جسمی و روانی آلودگی، گرچه به‌سختی قابل‌اندازه‌گیری است، اما به شکل نامحسوس و بلندمدت، بار مالی و اجتماعی قابل‌توجهی بر دوش افراد و جامعه می‌گذارد.
در سطح کلان اقتصادی، آلودگی هوا با ضربه زدن به سلامت نیروی انسانی، موجب افت محسوس بهره‌وری در حوزه‌های کاری مختلف می‌شود. کارگران در معرض آلودگی به‌دلیل مشکلات تنفسی، کاهش توان شناختی و فرسودگی جسمی، توانایی کمتری برای انجام وظایف خود دارند و این مسئله در بلندمدت، رشد اقتصادی را کند می‌کند. علاوه بر این، تعطیلی‌های اجباری ناشی از افزایش سطح آلودگی، روند تولید و فعالیت‌های تجاری را مختل می‌سازد و با بر هم زدن زنجیره تأمین، زیان‌های مستقیمی را به بنگاه‌های اقتصادی وارد می‌کند. این پیامدها به‌ویژه برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط که تاب‌آوری کمتری دارند، می‌تواند به معنای کاهش سود، تعدیل نیرو یا حتی ورشکستگی باشد.
آلودگی هوا، به‌طور مستقیم بر بخش‌های کلیدی اقتصادی از جمله کشاورزی، صنعت و گردشگری تأثیر منفی می‌گذارد. در بخش کشاورزی، آلاینده‌هایی همچون ذرات معلق و ازن با کاهش رشد گیاهان، افت کیفیت محصولات و افزایش حساسیت آن‌ها نسبت به آفات و بیماری‌ها، کشاورزان را با چالش‌های متعددی مواجه می‌سازند و آن‌ها را ناگزیر به صرف هزینه‌های بیشتر می‌کنند. این آلاینده‌ها با ایجاد اختلال در فرآیند فتوسنتز، به کاهش عملکرد محصولات کشاورزی منجر می‌شوند.
در حوزه زیرساخت، باران‌های اسیدی ناشی از آلودگی هوا باعث خوردگی و فرسایش ساختمان‌ها، پل‌ها و سایر تأسیسات می‌شوند که هزینه‌های نگهداری و بازسازی را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. این فرسایش حتی بناهای تاریخی را نیز تهدید می‌کند و هزینه‌های گزافی را برای حفظ آن‌ها تحمیل می‌نماید. صنعت گردشگری نیز از پیامدهای آلودگی در امان نیست؛ چراکه کاهش دید، بوی ناخوشایند و نگرانی‌های سلامت، از جذابیت شهرها برای گردشگران می‌کاهد. آسیب‌های وارده به جاذبه‌های طبیعی و تاریخی نه‌تنها میزان گردشگر و درآمدهای این صنعت را کاهش می‌دهد، بلکه تجربه گردشگران و تصور ذهنی آنان از مقصد را نیز مخدوش می‌کند.
آلودگی هوا همچنین پیامدهای عمیق و گسترده‌ای بر محیط زیست برجای می‌گذارد. منشأ اصلی این آلودگی، فعالیت‌های صنعتی، حمل‌ونقل و مصرف گسترده سوخت‌های فسیلی است که منجر به تخریب اکوسیستم‌های طبیعی شده است. باران اسیدی، یکی از جلوه‌های شاخص این آلودگی، به‌ویژه در جنگل‌های سوزنی‌برگ و خاک‌های اسیدی، موجب نابودی برگ‌ها، آسیب به ریشه‌ها و کاهش رشد گیاهان می‌شود. همچنین با پایین آوردن pH دریاچه‌ها و رودخانه‌ها، حیات موجودات آبزی را به خطر می‌اندازد و اکوسیستم‌های آبی را مختل می‌سازد. از سوی دیگر، آلودگی خاک با مواد شیمیایی معلق در هوا موجب کاهش باروری، اختلال در چرخه طبیعی رشد و زایش گیاهان، و نهایتاً آلودگی منابع آب زیرزمینی می‌شود که تهدیدی برای سلامت انسان و جانوران به شمار می‌رود.
تأثیر آلاینده‌ها بر حیات وحش نیز چشم‌گیر است؛ تخریب زیستگاه‌ها و برهم خوردن تعادل زیستی، آسیب‌های قابل توجهی به تنوع جانوری وارد می‌کند. در راستای کاهش آثار این بحران، لازم است پایش کیفی هوا با استفاده از ایستگاه‌های معتبر تقویت شود و ارزش آماری زندگی متناسب با تغییرات تولید ناخالص داخلی به‌روزرسانی گردد. همچنین، وزارت بهداشت باید در برآورد خسارات، هزینه‌های بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا را نیز در کنار مرگ‌ومیر لحاظ کند. پیامدهای پنهان آلودگی باید در بودجه‌ریزی برای اقدامات کنترلی منعکس شود و منافع اقتصادی برنامه‌هایی مانند ارتقای تجهیزات کنترل، توسعه حمل‌ونقل عمومی، حذف خودروهای فرسوده و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در محاسبات لحاظ گردد. این اقدامات، گام‌هایی ضروری برای بهبود سیاست‌گذاری، تخصیص منابع و کاهش آثار آلودگی بر سلامت، محیط زیست و اقتصاد کشور هستند.