مالیات، گزینه‌ای برای تنفس
وابستگی روز افزون به سوخت های فسیلی پیامد های منفی زیست‌محیطی سیاست‌گذاران و پژوهشگران را به سمت توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر و پاک سوق داده است. این منابع پتانسیل بالایی برای جایگزینی با منابع انرژی فعلی دارند.تحقیقات اقتصادی نشان می‌دهد که مالیات‌گذاری می‌تواند ابزار موثری برای کاهش انتشار آلاینده‌ها، از جمله کربن دی‌اکسید باشد.
در این راستا، تجربیات بین‌المللی در مدیریت آثار منفی ناشی از مصرف سوخت مورد بررسی قرار گرفته است. در بسیاری از کشورها، میزان انتشار کربن دی‌اکسید به عنوان شاخص اصلی سنجش و مدیریت آلودگی هوا در نظر گرفته می‌شود. با وجود بحث‌های کارشناسی در مورد نقش دقیق CO2 در گرمایش زمین و جایگاه آن در شاخص کیفیت هوا، تجربیات بین‌المللی در این زمینه حائز اهمیت است.
در ایران، پیش از تصویب قانون دائمی مالیات بر ارزش افزوده در سال ۱۴۰۰، استفاده از ابزارهای قیمتی مانند عوارض و مالیات سبز در حوزه خودرو با هدف حفاظت از محیط زیست کمتر مورد توجه قرار گرفته بود. قوانین سابق مالیات و عوارض بر خودرو عمدتاً با نگاه درآمدی وضع شده بودند و تناسبی با آلایندگی خودروها نداشتند. با این حال، در قانون دائمی مالیات بر ارزش افزوده، برخی از این مالیات‌ها متناسب با سطح آلایندگی و رتبه انرژی تعیین شده‌اند. بنابراین، نیاز به اقدامات اساسی در زمینه مالیات‌ستانی در بخش حمل و نقل با توجه به رویکردها و تجربیات بین‌المللی احساس می‌شود.
بخش حمل و نقل، با وجود مزایای اقتصادی و رفاهی، پیامدهای منفی متعددی برای محیط زیست و جامعه دارد. این آثار منفی، علاوه بر لزوم اصلاح قیمت‌گذاری سوخت، تدوین استانداردهای کیفیت وسایل نقلیه و سوخت و نصب فیلتر، نیازمند توجه به ابزارهای مالیاتی تنظیم‌گر نیز می‌باشند.
پیامدهای منفی زیست‌محیطی ناشی از حمل‌ونقل در سه سطح محلی، منطقه‌ای و جهانی قابل مشاهده‌اند. در سطح محلی، آلاینده‌ها در نزدیکی منابع اصلی انتشار مانند وسایل نقلیه، با غلظت بالایی تجمع می‌یابند و موجب خسارات مستقیم به محیط زیست اطراف می‌شوند. در سطح منطقه‌ای، این آلاینده‌ها در شرایط خاص جوی و جغرافیایی می‌توانند پراکنده شده و آثار خود را در گستره وسیع‌تری اعمال کنند. در نهایت، در سطح جهانی، حمل‌ونقل با انتشار گازهای گلخانه‌ای، سهم قابل‌توجهی در مشکلات زیست‌محیطی مانند تغییرات اقلیمی دارد. افزون بر آلودگی هوا، آثار منفی دیگر حمل‌ونقل شامل آلودگی صوتی، مصرف گسترده زمین برای ایجاد زیرساخت‌ها و تولید ضایعات ناشی از اسقاط وسایل نقلیه نیز می‌شود.
مالیات بر خودرو به عنوان یکی از انواع مالیات‌های زیست‌محیطی، علاوه بر کسب درآمد برای دولت، می‌تواند در صورت رقابتی بودن بازار خودرو و قابل توجه بودن میزان مالیات، تأثیر مهمی بر رفتار مصرف‌کنندگان در انتخاب نوع خودرو و میزان استفاده از آن داشته باشد. به عبارت دیگر، مالیات‌های زیست‌محیطی بر خودرو، با اثرگذاری بر تصمیمات خرید افراد، می‌توانند به کاهش مصرف انرژی و سایر آلایندگی‌ها کمک کنند. مالیات بر خودرو در دسته مالیات‌های غیرمستقیم (بر مصرف یا بازار) طبقه‌بندی می‌شود.
مالیات‌های مرتبط با خودرو به‌طور کلی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هرکدام در زمان و نحوه پرداخت متفاوت‌اند و آثار خاصی بر رفتار مصرف‌کنندگان و سیاست‌گذاری‌ها دارند. نخست، مالیات‌هایی هستند که در زمان خرید خودرو دریافت می‌شوند و با عناوینی چون مالیات ثبت، مالیات فروش یا هزینه نقل‌وانتقال شناخته می‌شوند. این نوع مالیات معمولاً هنگام خرید خودروهای نو اعمال می‌شود و می‌تواند بر تصمیم خریداران اثرگذار باشد؛ به‌ویژه زمانی که میزان آن بالا باشد، ممکن است مصرف‌کننده به‌سوی خرید خودروهای دست‌دوم یا کم‌مصرف‌تر متمایل شود. به همین دلیل، در برخی کشورها تلاش می‌شود مالیات خرید خودروهای نو و کارکرده به‌گونه‌ای تنظیم شود که تفاوت معناداری میان آن‌ها ایجاد نشود. در ایران نیز بخشی از این مالیات تحت عنوان مالیات بر ارزش افزوده از خریداران دریافت می‌شود.
نوع دوم مالیات، مالیات‌های مرتبط با مالکیت خودرو است که معمولاً به‌صورت سالانه دریافت می‌شود و شامل مواردی نظیر مالیات سالیانه خودرو، مالیات پلاک و عوارض جاده‌ای است. این نوع مالیات تأثیر فوری بر تصمیم خرید ندارد، زیرا هزینه آن در طول مدت نگهداری خودرو پراکنده می‌شود و از دید مصرف‌کننده در لحظه خرید چندان محسوس نیست. با این‌حال، در کشورهایی که مالیات بر خرید خودرو را اعمال نمی‌کنند، این نوع مالیات می‌تواند نقشی مهم در هدایت رفتار مصرف‌کننده ایفا کند، به‌ویژه زمانی که بر اساس میزان آلایندگی یا مصرف سوخت خودرو تعیین شده باشد.
دسته سوم، مالیات بر سوخت است که مستقیماً به میزان مصرف سوخت توسط خودرو مربوط می‌شود. این مالیات در فرآیند استفاده از خودرو اعمال می‌شود و برای هر واحد سوخت مصرفی (مانند لیتر بنزین یا کیلوگرم گاز) محاسبه می‌شود. از آنجا که این مالیات رابطه مستقیمی با مصرف واقعی دارد، می‌تواند ابزار مؤثری برای تعدیل مصرف سوخت و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای باشد. میزان این مالیات بسته به سیاست‌های انرژی و زیست‌محیطی کشورها متفاوت است و در بسیاری از موارد، انگیزه‌ای برای استفاده از خودروهای کم‌مصرف یا جایگزینی با وسایل نقلیه پاک ایجاد می‌کند.
پایه مالیات‌های مرتبط با خودرو در کشورهای مختلف بر اساس مجموعه‌ای از عوامل متنوع تعیین می‌شود. این عوامل می‌توانند شامل میزان انتشار دی‌اکسیدکربن، ظرفیت و قدرت موتور، نوع و میزان مصرف سوخت، نوع سوخت مصرفی، وزن و سن خودرو، قیمت بازار و همچنین رعایت استانداردهای زیست‌محیطی باشند. دولت‌ها با استفاده از این متغیرها، تلاش می‌کنند تا مالیات‌هایی طراحی کنند که نه‌تنها منابع درآمدی برای خزانه فراهم سازند، بلکه رفتار مصرف‌کنندگان را نیز به سمت گزینه‌های سازگارتر با محیط زیست هدایت کنند.
در ایران نیز سه نوع مالیات اصلی بر خودرو وجود دارد که هرکدام در مقطع زمانی خاصی از مالکیت یا استفاده از خودرو اخذ می‌شوند. این مالیات‌ها شامل مالیات هنگام خرید (مالیات نقل‌وانتقال)، مالیات بر مالکیت (عوارض سالیانه) و مالیات بر مصرف سوخت است. هنگام خرید و فروش خودرو، خریدار موظف است مالیات نقل‌وانتقال بپردازد. همچنین، در زمان شماره‌گذاری و دریافت پلاک نیز عوارضی دریافت می‌شود و در طول دوره مالکیت خودرو، عوارض سالیانه‌ای برای ادامه تردد خودرو در سطح شهرها و جاده‌ها از مالکان اخذ می‌شود. افزون بر این، مالیات بر ارزش افزوده سوخت، مانند بنزین، نیز بخشی از بار مالیاتی مصرف‌کنندگان خودرو را تشکیل می‌دهد.
بر اساس قانون مالیات بر ارزش افزوده مصوب سال ۱۳۸۷، زمانی که انتقال مالکیت خودرو به‌صورت رسمی در دفاتر اسناد رسمی ثبت می‌شود، خریدار ملزم به پرداخت مالیات نقل‌وانتقال است. این مالیات برای خودروهای تولید داخل معادل یک درصد قیمت کارخانه و برای خودروهای وارداتی معادل یک درصد ارزش گمرکی به‌علاوه حقوق ورودی آن‌ها تعیین شده است. البته، انتقال اولیه خودرو از کارخانه یا واردکننده به مشتری، از پرداخت این نوع مالیات معاف است. چنین تمهیداتی از سوی قانون‌گذار، نه‌تنها نقش تنظیم‌گر در بازار خودرو دارد بلکه ابزاری برای سیاست‌گذاری در جهت کاهش مصرف سوخت و کنترل آلایندگی نیز به شمار می‌رود.
در بندهای «ب» و «ج» ماده ۴۳ این قانون، عوارض سالیانه به عنوان مالیات بر مالکیت خودرو تعیین شده است. مالکان خودرو هر سال باید یک در هزار قیمت کارخانه (برای خودروهای داخلی) یا یک در هزار ارزش گمرکی و حقوق ورودی (برای خودروهای خارجی) را پرداخت کنند. برای خودروهای بالای ۱۰ سال عمر، این عوارض هر سال ۱۰ درصد افزایش می‌یابد تا نهایتاً تا دو برابر بیشتر شود. این بند با هدف کاهش استفاده از خودروهای فرسوده و جبران آثار منفی آن‌ها طراحی شده است.
همچنین برای هر خودرو در زمان شماره‌گذاری پلاک، مالیات و عوارض جداگانه‌ای لحاظ شده که برای خودروهای داخلی ۳ درصد قیمت فروش و برای خودروهای وارداتی ۳ درصد ارزش گمرکی و حقوق ورودی است.
بر اساس قانون، قیمت پایه خودروها هر ساله توسط سازمان امور مالیاتی بررسی و ابلاغ می‌شود.
علاوه بر این، مصرف سوخت خودروها نیز مشمول مالیات ارزش افزوده است: نرخ مالیات بنزین ۳۰ درصد، گازوئیل ۱۰ درصد و گاز CNG معادل ۹ درصد است؛ این یعنی دارندگان خودرو علاوه بر مالیات‌های دیگر، بابت سوخت مصرفی نیز مالیات می‌پردازند.
در مجموع، در قانون ۱۳۸۷ تمامی مالیات‌ها و عوارض خودرو بر پایه قیمت خودرو وضع می‌شد و عوامل دیگری مانند میزان آلایندگی یا مصرف انرژی خودروها در نظر گرفته نمی‌شدند. هدف اصلی این قانون درآمدزایی بود و تأثیر چندانی در کاهش آلودگی هوا یا مصرف خودروی کم‌آلاینده نداشت. حتی عوارض سالیانه خودروها آنقدر پایین نبود که روی رفتار مالکان یا میزان مصرف اثرگذار باشد؛ ضمن اینکه صرف سن خودرو همیشه معیار مناسبی برای آلایندگی نیست، چون بعضی خودروهای جدید ممکن است حتی آلایندگی بیشتری داشته باشند.
اما در قانون دائمی مالیات بر ارزش افزوده مصوب ۱۴۰۰، سیاست مالیاتی خودروها تغییر کرد و برای کاهش آلودگی، تشویق به حمل‌ونقل عمومی و ترویج خودروهای استاندارد، نحوه محاسبه مالیات‌ها اصلاح شد. در این قانون، مالیات و عوارض شماره‌گذاری و عوارض سالیانه خودرو بر اساس متغیرهایی مانند رتبه انرژی و سن خودرو تعیین می‌شود. این رویکرد باعث شد که علاوه بر تأمین درآمد، انگیزه بیشتری برای استفاده از خودروهای با استاندارد بالا و کم‌آلاینده ایجاد شود.
وابستگی به سوخت‌های فسیلی و پیامدهای زیست‌محیطی آن باعث شده که سیاست‌گذاران و کشورها به ابزارهای مالیاتی به‌عنوان یک راه‌کار مؤثر برای کاهش آلایندگی و مدیریت مصرف انرژی توجه ویژه‌ای داشته باشند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مالیات بر خودرو، در صورتی که بر اساس معیارهایی مانند انتشار آلاینده‌ها، مصرف سوخت و استانداردهای انرژی تنظیم شود، می‌تواند علاوه بر کسب درآمد برای دولت، مصرف‌کنندگان را به سمت انتخاب خودروهای کم‌آلاینده‌تر سوق دهد.
در ایران، مالیات‌های خودرو تا پیش از قانون دائمی مالیات بر ارزش افزوده (۱۴۰۰) بیشتر جنبه درآمدزایی داشته و توجه چندانی به جنبه‌های زیست‌محیطی نداشتند. اما قانون جدید با اصلاح ساختار مالیاتی، بر متغیرهایی مانند رتبه انرژی و سطح آلایندگی خودروها تمرکز کرده است و می‌تواند نه‌تنها درآمدهای مالیاتی را واقعی‌تر کند، بلکه نقش مهمی در بهبود کیفیت هوا و تسریع استفاده از خودروهای استاندارد و کم‌آلاینده داشته باشد.
اجرای دقیق این قانون، در کنار سایر سیاست‌ها مانند اصلاح کیفیت سوخت و نصب فیلترهای دوده، می‌تواند گامی مؤثر در کاهش آلایندگی در ایران باشد و تجربه‌های موفق جهانی در پیاده‌سازی مالیات‌های سبز را به خوبی منعکس کند.