معمای گرانی محصولات کشاورزی / چرا کشاورز سود نمی‌برد؟
به گزارش خبرنگار اقتصادرَوا، در حالی که کشاورزان، اصلی‌ترین تولیدکنندگان محصولات غذایی هستند، بخش عمده‌ای از سود تولید به جای آنکه به دست آنان برسد، در زنجیره واسطه‌گری گم می‌شود. ضعف زیرساخت‌ها، عدم شفافیت بازار و نقش واسطه‌های غیرضروری، شکاف قیمتی میان مزرعه و بازار را هر روز عمیق‌تر کرده و نه‌تنها کشاورزان را با کاهش انگیزه مواجه کرده، بلکه امنیت غذایی مصرف‌کنندگان را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
تفاوت قیمت محصولات کشاورزی در مزرعه و بازار یکی از چالش‌های دیرینه نظام اقتصادی ایران است. این شکاف قیمتی نه‌تنها بر سفره مردم تأثیر مستقیم دارد، بلکه امنیت غذایی و انگیزه تولیدکنندگان را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. باوجود راهکارهای متعددی که تاکنون ارائه شده است، این مسئله همچنان پابرجاست و نیازمند بررسی عمیق‌تر و اقدامات اساسی‌تر است
به گفته وزیر صنعت، معدن و تجارت، قیمت مصرف‌کننده حداکثر باید ۳۰ درصد بیشتر از قیمت تولیدکننده باشد. البته این عدد یک قاعده کلی است و برای محصولات کشاورزی به دلیل شرایط متفاوتی نظیر فسادپذیری، هزینه حمل‌ونقل و نگهداری، ضرایب متفاوتی (گاهی تا ۳۵ درصد) اعمال می‌شود.
بررسی شاخص قیمت تولیدکننده (PPI) و شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) نشان می‌دهد که شکاف بین این دو شاخص از سال ۱۳۹۷ آغاز شده و در طول زمان عمیق‌تر شده است. این روند نشان می‌دهد که افزایش قیمت برای تولیدکننده (آنچه دریافت می‌کند) بیشتر از افزایش قیمتی است که مصرف‌کننده پرداخت می‌کند. البته این به معنای کاهش هزینه‌های مصرف‌کننده نیست، بلکه نشان‌دهنده آن است که سرعت افزایش قیمت برای تولیدکننده بیشتر از سرعت افزایش قیمت برای مصرف‌کننده بوده است.
زیرساخت‌های ناکارآمد و تأثیر آن بر بازار
یکی از مسائل اساسی در بخش کشاورزی، ضعف جدی زیرساخت‌ها در حوزه تولید و نگهداری محصولات است. با توجه به فسادپذیری بالای محصولات کشاورزی، این ضعف، تأثیرات گسترده‌ای بر زنجیره تأمین دارد. به‌عنوان مثال، کمبود انبار و سردخانه در استان‌های جنوبی موجب شده است که در سال‌های پرتولید، مازاد محصولات به‌درستی ذخیره‌سازی نشود و در نتیجه، حجم زیادی از محصولات به‌یک‌باره وارد بازار شود. این امر، علاوه بر آسیب به کشاورزان، موجب نوسانات شدید قیمت‌ها نیز می‌شود. کاهش انگیزه تولید، یکی دیگر از پیامدهای مستقیم این مشکل است. زمانی که کشاورز درمی‌یابد که سود اصلی به واسطه‌ها می‌رسد، علاقه‌ای به ادامه تولید ندارد. این مسئله در بلندمدت امنیت غذایی کشور را تهدید می‌کند.
بحران سرمایه‌گذاری و فرسودگی تجهیزات کشاورزی
ناتوانی در نوسازی و سرمایه‌گذاری یکی از زنگ خطرهای بزرگ بخش کشاورزی محسوب می‌شود. حسین شیرزاد، دکترای توسعه اقتصادی، در این باره می‌گوید: «۱۲ سال است که رشد استهلاک در بخش کشاورزی از رشد تشکیل سرمایه ثابت پیشی گرفته است. بنابراین، امنیت سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی به دلیل کاهش حاشیه سود، دچار مشکل است».
از سوی دیگر، افزایش هزینه‌های تولید، قدرت خرید مصرف‌کنندگان را کاهش داده و موجب افت تقاضا برای محصولات غذایی شده است. در چنین شرایطی، ممکن است خانوارها ناچار شوند برخی اقلام سالم و ضروری را از سبد غذایی خود حذف کنند، امری که سلامت عمومی جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
نقش واسطه‌ها در افزایش قیمت محصولات کشاورزی
وجود شکاف قیمتی، زمینه را برای سودجویی و رانت‌خواری واسطه‌های غیرضروری فراهم کرده است. در بسیاری از موارد، بخش قابل‌توجهی از سود به‌جای آنکه به دست کشاورز برسد، به جیب دلالان سرازیر می‌شود. این واسطه‌ها، بدون ایجاد ارزش افزوده، صرفاً محصولات را از یک نقطه به نقطه دیگر انتقال می‌دهند.
افزایش واسطه‌گری غیرضروری همچنین موجب پیچیدگی زنجیره تأمین شده و با ایجاد حلقه‌های غیرمولد، ضایعات محصولات کشاورزی را افزایش داده است. بسیاری از ضایعات در مراحل برداشت، توزیع و مصرف رخ می‌دهد، در حالی که با استفاده از فناوری‌های نوین می‌توان میزان این ضایعات را به‌طور چشمگیری کاهش داد.
یکی از پیشنهادهای مطرح‌شده، حذف واسطه‌های غیرضروری و فروش مستقیم محصولات توسط کشاورزان است. واسطه‌ها به‌خودی‌خود نقشی اساسی در اقتصاد دارند، زیرا موجب تسهیل مبادلات می‌شوند؛ اما مسئله اصلی این است که واسطه‌گری در ایران اغلب بدون ایجاد ارزش افزوده انجام می‌شود. در اقتصاد سالم، واسطه باید با ارائه خدماتی نظیر بازاریابی یا ارتقای کیفیت محصول، ارزش افزوده واقعی ایجاد کند؛ اما در بسیاری از موارد، واسطه صرفاً نقش انتقال‌دهنده کالا را ایفا می‌کند.
حذف واسطه‌های غیرضروری نه‌تنها باعث افزایش سود کشاورزان می‌شود، بلکه موجب کاهش هزینه‌های مصرف‌کنندگان نیز خواهد شد. همچنین، این اقدام می‌تواند به بهبود زنجیره تأمین، افزایش کیفیت محصولات و کاهش فساد مواد غذایی منجر شود.
یکی از راه‌حل‌های عملی و مؤثر، هوشمندسازی بازارها و ایجاد پلتفرم‌های آنلاین برای خریدوفروش مستقیم محصولات کشاورزی است. این سیستم‌ها، علاوه بر افزایش شفافیت، امکان کنترل لحظه‌ای قیمت‌ها را فراهم کرده و موجب کاهش نوسانات بازار می‌شوند.
لزوم اصلاح ساختار تعاونی‌های کشاورزی
تقویت تعاونی‌های کشاورزی یکی دیگر از راهکارهای مهم برای کاهش نقش واسطه‌های غیرضروری در بازار است. غلامرضا نوری قزلجه، وزیر جهاد کشاورزی، دراین‌باره می‌گوید: «بنا داریم سازوکار تعاون روستایی را فعال‌تر کنیم تا تولیدکنندگان بتوانند محصولات خود را با واسطه‌های کمتر به بازار عرضه کنند».
تفاوت فاحش قیمت محصولات کشاورزی در مزرعه و بازار ،زنجیره‌ای از مشکلات اقتصادی است که حل آن نیازمند عزم ملی و تحول در زیرساخت‌ها است. اگرچه واسطه‌گری غیرضروی به عنوان عامل اصلی شناسایی شده، اما راه حل نهایی تنها با تقویت زنجیره تامین (از انبار داری تا فروش مستقیم) و استفاده از فناوری‌های نوین میسر خواهد بود. این تغییر نه تنها انگیزه کشاورزان را باز می‌گرداند، بلکه امنیت غذایی و اعتماد عمومی را تضمین می‌کند. بنابر این درمان این درد مزمن، ترکیبی از حذف موانع موجود و سرمایه‌گذاری در آینده است. آینده‌ای که در آن کشاورز سود ببرد و مصرف‌کننده به عدالت دست یابد.
گزارش از: مهسا ماندگار، خبرنگار اقتصادی