به گزارش خبرنگار اقتصادرَوا، فرونشست زمین یکی از مشکلات جدی زیست‌محیطی و اقتصادی در بسیاری از نقاط دنیا به شمار می‌رود. این پدیده عمدتاً به دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و فعالیت‌های انسانی ایجاد می‌شود که منجر به پایین آمدن سطح زمین به‌طور ناگهانی یا تدریجی می‌گردد. فرونشست‌ها غالباً در مناطقی مشاهده می‌شوند که برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی دارند. این پدیده می‌تواند اثرات منفی بسیاری بر زیرساخت‌ها، کشاورزی و حتی زندگی روزمره انسان‌ها داشته باشد و در مواردی موجب مجبور شدن مردم به ترک خانه‌های خود می‌شود. علاوه بر این، آسیب‌های زیادی به مدارس، بیمارستان‌ها و دیگر تأسیسات عمومی وارد می‌آید.

در ایران، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، فرونشست زمین به یکی از بحران‌های جدی تبدیل شده است. تا سال ۱۴۰۳، حدود ۳/۵ درصد از مساحت ایران و نزدیک به ۳۰۰ دشت تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته‌اند. در برخی مناطق، این پدیده از مرحله فرونشست فراتر رفته و منجر به ایجاد فروچاله‌ها شده است. مهم‌ترین علت فرونشست، کم‌آبی و برداشت بیش از حد از منابع آب‌های زیرزمینی است. بسیاری از دشت‌ها و مناطق کشاورزی به دلیل خشکسالی و نبود رودخانه‌های دائمی، به‌طور مداوم از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کنند که این امر باعث کاهش سطح آب‌ها و در نتیجه فرونشست زمین می‌شود. در بخش کشاورزی، استفاده نادرست از منابع آبی و روش‌های آبیاری ناکارآمد نیز فشار زیادی به منابع آب زیرزمینی وارد می‌آورد.

حدود ۲۰ درصد از رودخانه‌های دائمی ایران به رودخانه‌های فصلی تبدیل شده‌اند. این تغییرات به این معناست که در فصول خشک، جریان آب این رودخانه‌ها به‌طور کامل متوقف می‌شود یا به نهرهای باریک و کم‌حجم تبدیل می‌شود. در حال حاضر، تقریباً ۵۶ درصد از رودخانه‌های ایران دچار کاهش جریان آب شده‌اند، که این مقدار حدوداً دو و نیم برابر بیشتر از مقادیر گزارش‌شده برای رودخانه‌های بزرگ جهانی است.

مناطقی که در وضعیت بحرانی فرونشست قرار دارند، شامل دشت‌های کاشمر، کبودرآهنگ همدان، ورامین، نظرآباد، تهران، مشهد، نیشابور و دشت‌های استان‌های کرمان، اصفهان و قزوین می‌شود. دشت کاشمر، واقع در استان خراسان رضوی، با میزان فرونشست تجمعی بیش از ۳۰ سانتی‌متر، به عنوان منطقه‌ای با بیشترین میزان فرونشست زمین در ایران شناخته می‌شود. استان خراسان رضوی از لحاظ بیشترین پهنه درگیر فرونشست اول است، اما بیشترین شهرهای در معرض فرونشست در استان اصفهان قرار دارند.

مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، علت فرونشست زمین در این استان را کم‌آبی، خشکسالی و افت سطح آب‌های زیرزمینی می‌داند. عدم جریان زاینده‌رود نیز این وضعیت را تشدید کرده است. به گفته مسئولان، اصفهان تنها استانی است که فرونشست به داخل مناطق مسکونی آن نفوذ کرده و تا چند سال آینده ممکن است غیرقابل سکونت شود. مهم‌ترین عامل این بحران در اصفهان، وجود صنایع آب‌بر مانند صنایع فولاد است که حجم بالایی از منابع آبی را مصرف می‌کنند. این صنایع به همراه کشاورزی به شیوه سنتی و بهره‌وری پایین، فشار زیادی بر منابع آب زیرزمینی استان وارد کرده‌اند.

این بحران آسیب‌های جدی و عمیقی به سازه‌ها، بناها و اماکن تاریخی مانند میدان نقش جهان وارد کرده است. بسیاری از این مکان‌ها با ترک‌های بزرگ و عمیق روبرو هستند که عمق و زاویه آن‌ها معمولاً به حدود ۴۵ درجه می‌رسد. فرونشست زمین همچنین می‌تواند به لوله‌های آب و فاضلاب آسیب وارد کند و تهدیدی جدی برای تأمین آب آشامیدنی و دفع فاضلاب به‌وجود آورد.

فرونشست‌های شدید می‌تواند به تخریب اکوسیستم‌های طبیعی و زیستگاه‌های حیات‌وحش منجر شود، زیرا تغییرات در سطح زمین می‌تواند جریان‌های طبیعی آب را دچار اختلال کرده و برخی از مناطق را خشک یا بیابانی کند و آسیب به زیرساخت‌ها و منابع طبیعی می‌تواند هزینه‌های زیادی برای دولت به همراه داشته باشد.

تغییر در نحوه مصرف آب به شیوه‌های کارآمد می‌تواند به حفظ آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از فرونشست زمین کمک کند. استفاده از سیستم‌های هوشمند آبیاری و آب‌های غیرمتعارف مانند آب باران یا بازیافت آب می‌تواند به حفظ منابع آبی کمک کند. همچنین، حفاظت از منابع طبیعی مانند جنگل‌ها، باتلاق‌ها و زیستگاه‌های دیگر می‌تواند در جلوگیری از فرونشست زمین مؤثر باشد. احداث مناطق حفاظت‌شده و اجرای قوانین سختگیرانه برای جلوگیری از تخریب محیط‌زیست می‌تواند مانع از آسیب به منابع طبیعی شود.

در نهایت، فرونشست زمین در ایران به علت برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و تغییرات اقلیمی به یک بحران جدی تبدیل شده است. این پدیده موجب آسیب به زیرساخت‌ها، کشاورزی و محیط‌زیست شده و تهدیدات جدی برای زندگی مردم ایجاد کرده است. استان‌هایی مانند اصفهان و خراسان‌رضوی بیشترین آسیب را از این پدیده، به‌ویژه در مناطق صنعتی و کشاورزی، دیده‌اند.

برای مقابله با این بحران، اصلاح شیوه‌های مصرف آب، استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری و مدیریت بهینه منابع آب ضروری است. همچنین، نظارت دقیق‌تر بر منابع طبیعی می‌تواند به پیشگیری از تشدید فرونشست کمک کند.

یادداشت از: ماندانا رادان، کارشناس اقتصادی