کاهش شتاب رشد اقتصاد ایران در تابستان ۱۴۰۴
به گزارش اقتصادرَوا، تازه‌ترین داده‌های فعالیت اقتصادی در سه‌ماههٔ منتهی به شهریور تصویری روشن اما نگران‌کننده از روند رشد اقتصاد ایران ارائه می‌دهد؛ تصویری که در آن، هرچند اقتصاد همچنان در مسیر مثبت حرکت می‌کند، اما نیروی محرکهٔ خود را به‌تدریج از دست می‌دهد. افت محسوس رشد ترکیبی از حدود ۳.۵ درصد در خرداد به نزدیک ۱.۵ درصد در پایان تابستان، نه حاصل یک شوک دفعی، بلکه نتیجهٔ کند شدن تدریجی موتورهای اصلی تولید است؛ به‌ویژه در بخش خدمات که نیمی از اقتصاد را تشکیل می‌دهد و اکنون نشانه‌های واضحی از کاهش شتاب دارد. هم‌زمان، رکود در صنایع و معادن ادامه یافته، بازار املاک با عقب‌نشینی مواجه شده، حمل‌ونقل تحت فشار کاهش تقاضا قرار گرفته و کشاورزی همچنان در مرز رشد صفر حرکت می‌کند. حتی بخش نفت که یکی از معدود نقاط مثبت تابستان بوده، به دلیل سهم محدودش در اقتصاد غیرنفتی، توان تغییر مسیر کلی اقتصاد را ندارد. مجموعهٔ این تحولات، تابستان ۱۴۰۴ را به دوره‌ای تبدیل کرده که در آن «رشد مثبت اما کم‌جان» به اصلی‌ترین ویژگی اقتصاد ایران بدل شده است؛ وضعیتی که اگر سیاست‌های حمایتی و بهبود فضای تولید تقویت نشود، می‌تواند در ماه‌های پیش‌رو با کاهش بیشتر شتاب همراه شود.
شاخص ترکیبی رشد اقتصاد در سه‌ماههٔ منتهی به شهریور حدود ۱.۵ درصد برآورد شده است؛ سطحی که نسبت به رشد نزدیک ۳.۵ درصدی خرداد کاهش محسوسی نشان می‌دهد. این روند نزولی به‌ویژه از آن جهت اهمیت دارد که عمدهٔ آن نه از محل یک شوک ناگهانی، بلکه از مسیر تعدیل تدریجی فعالیت در بخش‌هایی رخ داده که سهم سنگینی در اقتصاد دارند. مهم‌ترین بخش در میان آن‌ها، خدمات است که حدود نیمی از فعالیت اقتصادی کشور را تشکیل می‌دهد و در تابستان رشدی نزدیک به ۲.۹ درصد را تجربه کرده است. هرچند این رقم همچنان مثبت است، اما نشانه‌های افت شتاب در مقایسه با ماه‌های نخست سال در آن کاملاً قابل تشخیص است.
بررسی رفتار زیربخش‌های خدمات نشان می‌دهد تصویر این بخش ترکیبی از فعالیت‌های رونق‌دار و حوزه‌های دچار رکود است. ارزش اسمی تراکنش‌های خدمات در تابستان حدود ۴۵ درصد رشد کرده، اما تنها حدود ۶ درصد افزایش در تعداد تراکنش‌ها مشاهده شده و با لحاظ تورم، رشد حقیقی ارزش تراکنش‌ها به حدود ۲ درصد محدود شده است. این موضوع نشان می‌دهد هرچند بازار خدمات در ظاهر فعال است، بخش مهمی از رشد اسمی از ناحیه افزایش قیمت‌هاست نه حجم فعالیت. در خرده‌فروشی و عمده‌فروشی رشد ارزش اسمی به حدود ۴۸ درصد رسیده اما بخش بزرگی از آن توسط تورم خنثی شده است. در حمل‌ونقل نیز ارزش تراکنش‌ها تنها ۳.۶ درصد افزایش یافته و با توجه به سطح عمومی قیمت‌ها، این به معنای کاهش محسوس فعالیت است. کاهش حدود ۸.۷ درصدی تردد کامیون‌های سنگین در تابستان این تصویر را تکمیل می‌کند و نشان می‌دهد زنجیرهٔ حمل‌ونقل در این فصل بار کمتری را جابه‌جا کرده است. بازار املاک و مستغلات نیز که در ماه‌های پایانی ۱۴۰۳ رشد بالایی در ارزش اسمی تراکنش‌ها داشت، تابستان ۱۴۰۴ را با افت ۹ درصدی ارزش و کاهش ۱۶ درصدی تعداد تراکنش‌ها پشت سر گذاشته است؛ نشانه‌ای روشن از سرد شدن معاملات در این بخش.
بخش صنایع و معادن همچنان یکی از چالش‌برانگیزترین بخش‌های اقتصاد است. شاخص فعالیت این بخش در سه‌ماههٔ منتهی به شهریور حدود ۱.۷ درصد نسبت به سال گذشته کاهش یافته و این روند منفی در تیر و مرداد نیز ادامه داشته است. داده‌های شرکت‌های بزرگ بورسی نشان می‌دهد دو صنعت محوری کشور، یعنی فلزات اساسی و محصولات شیمیایی، با افت قابل توجه تولید مواجه بوده‌اند. این دو صنعت که نقش مهمی در صادرات غیرنفتی و همچنین زنجیره تولید داخلی دارند، معمولاً شاخص‌های پیش‌رو برای وضعیت صنعتی کشور محسوب می‌شوند و افت آن‌ها بیانگر کاهش فعالیت در بخش‌های پایین‌دست و بالادست است. در مقابل، صنایع غذایی و دارویی رشد ملایمی داشته‌اند؛ الگویی که در دوره‌های رکود صنعتی معمولاً دیده می‌شود، زیرا این صنایع بیشتر با تقاضای ضروری سروکار دارند و رفتار آن‌ها کمتر تحت تأثیر چرخه‌های اقتصادی قرار می‌گیرد. در بخش ساختمان نیز رشد ارزش اسمی تراکنش‌ها از ۳۶ درصد در بهار به حدود ۴۲.۸ درصد در تابستان افزایش یافته، اما مانند سایر بخش‌ها بخش قابل‌توجهی از این رشد ناشی از افزایش قیمت نهاده‌ها و هزینه ساخت‌وساز است و نمی‌توان آن را نشانه‌ای از افزایش واقعی فعالیت دانست.
در این میان، بخش نفت روند متفاوتی داشته و یکی از معدود بخش‌هایی است که در تابستان رشد مثبت را حفظ کرده است. شاخص فعالیت این بخش در سه‌ماههٔ منتهی به شهریور حدود ۲.۸ درصد رشد نشان می‌دهد. داده‌های اوپک و اداره اطلاعات انرژی آمریکا نیز این تصویر را تأیید می‌کند. پس از آنکه تولید نفت خام ایران در ماه‌های پایانی بهار کاهش یافت، تابستان با جهش ملایمی همراه شد و تولید تقریباً به سطح سال قبل بازگشت. این افزایش هرچند چشمگیر نبود، اما برای آنکه بخش نفت بتواند بار منفی سایر بخش‌ها را اندکی تعدیل کند کافی بود. اطلاعات تولید پالایشگاه‌ها و گزارش‌های ارائه‌شده در سامانه کدال نیز حکایت از ثبات نسبی و افزایش محدود تولید فرآورده دارد.
شاخص فعالیت بخش کشاورزی در تابستان نشان می‌دهد این بخش هنوز از رکود خفیف رهایی نیافته است. رشد سه‌ماههٔ این بخش در تابستان حدود منفی ۰.۱ درصد برآورد شده و ادامهٔ همان وضعیتی است که در بهار نیز دیده شد. علت اصلی را باید در کاهش بارندگی نسبت به سال آبی گذشته جست‌وجو کرد. در بسیاری از مناطق کشور، سطح بارش کمتر از میانگین دوره مشابه بوده و همین امر بازدهی بخش‌هایی از تولیدات کشاورزی را کاهش داده است. با این حال شدت افت به‌قدری نبوده که تصویر یک سال بحرانی را تداعی کند و می‌توان گفت این بخش در وضعیت کم‌رمق اما باثباتی حرکت کرده است.
ترکیب تمام این داده‌ها در نهایت در شاخص تولید ناخالص داخلی بازتاب یافته است. رشد ۱.۵ درصدی سه‌ماههٔ منتهی به شهریور نه‌تنها پایین‌تر از سطوح ابتدای سال است، بلکه نشان می‌دهد موتورهای اصلی رشد در تابستان با فشار بیشتری روبه‌رو بوده‌اند. بخش خدمات که بیشترین وزن را در اقتصاد دارد، با وجود رشد مثبت، نشانه‌هایی از کاهش سرعت دارد. صنایع و معادن در وضعیت رکودی باقی مانده و همچنان مانع اصلی افزایش نرخ رشد محسوب می‌شود. بخش کشاورزی در مرز صفر نوسان دارد و بخش نفت علیرغم رشد مثبت، به دلیل سهم نسبتاً محدود در تولید ناخالص داخلی بدون نفت، توان تغییر مسیر کلی اقتصاد را ندارد. بنابراین، تصویر کلی اقتصاد ایران در تابستان ۱۴۰۴ می‌تواند «رشد مثبت اما با شتاب کاهش‌یافته» توصیف شود؛ رشدی که پایدار ماندنش بیش از هر چیز به بهبود محیط تولید، کاهش فشار هزینه‌ای بر بنگاه‌ها و تقویت تقاضای مؤثر وابسته خواهد بود.
با درنظرگرفتن این روند، اگر تغییری در سازوکارهای تعیین‌کنندهٔ تولید، تجارت و سرمایه‌گذاری رخ ندهد، احتمال آنکه نیمهٔ دوم سال با رشد اقتصادی پایین‌تری نسبت به نیمهٔ نخست همراه باشد افزایش می‌یابد. هرچند بخش نفت می‌تواند در ماه‌های آینده نوساناتی ایجاد کند، اما ستون اصلی رشد در اقتصاد ایران خدمات است و تحولات این بخش است که مسیر کوتاه‌مدت رشد را تعیین خواهد کرد. داده‌های تابستان نشان می‌دهد این بخش هنوز در مسیر مثبت حرکت می‌کند، اما سرعت حرکت آن نسبت به ماه‌های نخست سال کاهش یافته و همین نکته مهم‌ترین هشدار برای ماه‌های آینده است.