این یادداشت به عقب‌گردی جدی در سطح زندگی جهانی می‌پردازد که بر اساس «شاخص توسعه انسانی» (HDI) اندازه‌گیری می‌شود؛ شاخصی که امید به زندگی، آموزش و درآمد را لحاظ می‌کند. این شاخص برای نخستین‌بار در بیش از ۳۰ سال گذشته، در دوران همه‌گیری کرونا، دچار افت شد و بازیابی آن تاکنون کندترین روند ثبت‌شده را داشته است؛ مسئله‌ای که نشان می‌دهد بهبود سطح زندگی جهانی متوقف شده و رسیدن به سطوح بسیار بالای توسعه ممکن است بسیار بیشتر از آنچه پیش‌تر انتظار می‌رفت، زمان ببرد. درحالی‌که کشورهای ثروتمند تا حد زیادی بهبود یافته‌اند، کشورهای فقیر، به‌ویژه در آفریقای زیر صحرا، همچنان با امید به زندگی پایین، آموزش اندک و رشد اقتصادی راکد دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ این موضوع باعث شده شکاف میان کشورهای بسیار توسعه‌یافته و کمتر توسعه‌یافته بیشتر شود.

شاخص توسعه انسانی (HDI) که توسط سازمان ملل منتشر می‌شود، پیشرفت در سه حوزة امید به زندگی، آموزش و درآمد را اندازه‌گیری می‌کند. این شاخص یکی از پرکاربردترین سنجه‌های توسعه، پس از تولید ناخالص داخلی (GDP)، به شمار می‌رود. امتیاز HDI بین صفر تا یک متغیر است؛ عدد یک نشان‌دهندة بالاترین سطح توسعه است.

روندهای جهانی

امتیاز جهانی HDI در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ کاهش یافته است؛ این اتفاق در واقع نخستین کاهش از زمان آغاز محاسبة این شاخص در سال ۱۹۹۰ است. این شاخص تا حدودی در سال ۲۰۲۲ بهبود یافت. مطابق با آخرین گزارش منتشر شده، روند بهبود در سال ۲۰۲۳ کندترین روند ثبت‌شده بوده است. این روند نشان می‌دهد که اگر این پیشرفت کُند ادامه یابد، ممکن است دهه‌ها طول بکشد تا به سطوح بسیار بالای توسعه (که پیش‌تر تصور می‌شد تا پیش از ۲۰۳۰ حاصل شود) دست یابیم.

کشورهای ثروتمند در مجموع عملکرد بهتری در بازگشت به امتیازهای HDI پیش از همه‌گیری داشته‌اند. ۹۷ درصد از کشورهای ثروتمند به طور کامل به امتیازهای پیش از همه‌گیری خود بازگشته‌اند یا از آن فراتر رفته‌اند. در مقابل، کمتر از ۶۰ درصد از کشورهای فقیر توانسته‌اند به چنین سطحی از بازیابی برسند.

پس از دو سال صدرنشینی پیاپی، سوئیس در تازه‌ترین رتبه‌بندی شاخص توسعه انسانی، جایگاه نخست را با اختلافی اندک به ایسلند واگذار کرد. این جابه‌جایی در صدر فهرست، گرچه جزئی به‌نظر می‌رسد، اما برای تحلیل‌گران حوزه توسعه انسانی نشانه‌ای از رقابت نزدیک کشورهای توسعه‌یافته در زمینه‌هایی همچون بهداشت، آموزش و استانداردهای زندگی است. در این میان، کشورهای نوردیک همچنان چهره‌های اصلی در صدر این جدول هستند.

ایسلند با شاخص توسعه انسانی ۰.۹۷۲، امید به زندگی نزدیک به ۸۳ سال و میانگین سال‌های آموزش موردانتظار حدود ۱۹ سال، حالا عنوان نخست را به خود اختصاص داده است. درآمد سرانه این کشور، بر پایه برابری قدرت خرید و در قیمت‌های سال ۲۰۲۱، نزدیک به ۷۰ هزار دلار برآورد شده است. نروژ و سوئیس، با فاصله‌ای بسیار ناچیز، به‌ترتیب در رتبه‌های دوم و سوم قرار گرفته‌اند. این دو کشور، با امید به زندگی بالای ۸۳ سال و سطح آموزشی چشمگیر، همچنان در میان موفق‌ترین الگوهای توسعه انسانی در جهان به‌شمار می‌روند.

حضور مداوم دانمارک، آلمان، سوئد و هلند در میان ده کشور برتر، بار دیگر بر نقش مدل رفاه اروپای شمالی و غربی تأکید می‌کند. سوئد با امید به زندگی بالای ۸۳ سال و بیش از ۱۹ سال آموزش موردانتظار، و استرالیا با شاخصی نزدیک به آن‌ها، نشان می‌دهند که توسعه انسانی صرفاً تابعی از درآمد نیست، بلکه نظام‌های اجتماعی و آموزشی پیشرفته نقش تعیین‌کننده‌تری ایفا می‌کنند.

نکته قابل‌توجه در این رتبه‌بندی، حضور هنگ‌کنگ در میان ده کشور نخست است؛ با بالاترین امید به زندگی (۸۵.۵ سال) در این جمع، اما سطحی پایین‌تر از نظر آموزش موردانتظار. همچنین، بلژیک با ترکیبی از عمر طولانی و نظام آموزشی گسترده، جایگاه دهم را از آن خود کرده است.

ایالات متحده، با وجود قدرت اقتصادی جهانی، در رتبه هفدهم قرار گرفته است؛ جایگاهی که نشان می‌دهد شکاف‌های داخلی و نابرابری‌های ساختاری، اثر خود را در شاخص‌های انسانی نیز گذاشته‌اند. این رتبه‌بندی، در مجموع، تصویری نسبتاً پایدار از الگوی توسعه در جهان پیشرفته ارائه می‌دهد، با این تفاوت که رقابت در رأس جدول هر سال حساس‌تر و رقابتی‌تر می‌شود.

پایین‌ترین رتبه‌های شاخص HDI عمدتاً متعلق به کشورهای آفریقای زیر صحرا است. سودان جنوبی در پایین‌ترین رتبه قرار دارد؛ جایی که امید به زندگی هنگام تولد کمتر از ۵۸ سال است، متوسط سال‌های آموزش کمتر از ۶ سال، و درآمد ناخالص ملی سرانه تنها ۶۸۸ دلار است.

شکاف فزاینده و رکود در کشورهای فقیرتر

پس از چند دهه کاهش، شکاف بین کشورهای صدر و ذیل جدول به مدت چهار سال پیاپی افزایش یافته است. کشورهای بسیار فقیر همچنین از اواسط دهه ۲۰۱۰ در دیگر شاخص‌ها نیز دچار توقف شده‌اند. فقر شدید از سال ۲۰۱۵ به این‌سو تقریباً تغییر نکرده است. شاخص‌های سلامت عمومی از زمان شیوع کووید-۱۹ رو به افول رفته‌اند و نرخ رشد اقتصادی در اقتصادهای فقیر به طور میانگین کندتر از اقتصادهای ثروتمند بوده است. همچنین پیش‌بینی می‌شود در اثر کاهش بودجه کمک‌های خارجی توسط دولت‌های آمریکا و اروپا، شرایط کشورهای فقیر وخیم‌تر شود. از طرفی، کشورهای جهان عرب و آمریکای لاتین و حوزه کارائیب، طبق شاخص HDI، کندترین روند بازیابی استانداردهای زندگی پس از همه‌گیری را تجربه کرده‌اند.

شایان توجه است که HDI نابرابری درون کشورها را در نظر نمی‌گیرد. درون یک کشور، سطح زندگی می‌تواند میان شهروندان ثروتمند و فقیر تفاوت چشمگیری داشته باشد. برای مثال، آمریکایی‌های ثروتمند معمولاً بسیار بیشتر از آمریکایی‌های فقیر عمر می‌کنند. بااین‌حال، پژوهشی نشان داده است که نرخ مرگ‌ومیر ثروتمندترین آمریکایی‌ها مشابه نرخ مرگ‌ومیر فقیرترین مردم اروپای شمالی و غربی و بیشتر کشورهای اروپای شرقی است. سازمان ملل شاخص‌های جداگانه‌ای برای سنجش نابرابری درون کشورها منتشر می‌کند.

گزارش از: امیرحسین مستقل، کارشناس اقتصادی