گاوخونی، آینه‌ای از بحران آب در مرکز ایران
به گزارش خبرنگار اقتصادرَوا، تالاب‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی در جهان، نقش کلیدی در پایداری زیستی و اجتماعی مناطق ایفا می‌کنند. تالاب گاوخونی یکی از این اکوسیستم‌های حیاتی است که اهمیت ویژه‌ای در حفظ تنوع زیستی و پایداری اقلیمی منطقه‌های اطراف آن دارد. در طی سالیان اخیر، این تالاب با چالش‌ها و مشکلات فراوانی روبه‌رو بوده است. به نظر می‌رسد که بیشتر مشکلات تالاب گاوخونی مربوط به حوزه آبخیز است. کاهش بارندگی در طی سال‌های اخیر و بهره‌برداری بدون توجه به ظرفیت رودخانه، سطح آب تالاب را کاهش داده و باعث ایجاد مشکلات فراوانی در اکوسیستم‌های وابسته به آن شده است. تالاب گاوخونی به‌عنوان یک منبع رطوبتی طبیعی، نقش مهمی در کاهش دما و جلوگیری از افزایش بیابان‌زایی داشته است که اکنون با خشک شدن آن، دمای منطقه بالاتر رفته و پدیده "جزیره گرمایی" تشدید شده است. برداشت بی‌رویه کشاورزان با بهره‌وری پایین و آبیاری به شیوه سنتی، نه‌تنها باعث خشکی تالاب گاوخونی و رودخانه زاینده‌رود شده، بلکه بسیاری از تالاب‌ها و رودخانه‌های دیگر را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
اولین اثر خشک شدن تالاب، مهاجرت همیشگی پرندگان مهاجر است. انواع گونه‌های گیاهی و جانوری که در کنار تالاب زندگی می‌کردند، با خشک شدن آن، به‌تدریج برای همیشه آنجا را ترک کردند و همین امر سبب وقوع طوفان‌های شنی شده است. بارش باران در تالاب می‌تواند از وقوع طوفان شنی جلوگیری کند، اما بارش‌ها نیز کاهش یافته‌اند و توانایی جلوگیری از شن‌ها را ندارند. این موارد، اکوسیستم تالاب را از بین برده و زندگی برای گیاهان و جانوران آن منطقه سخت و دشوار شده است. دومین مشکل تالاب گاوخونی مربوط به فعالیت‌های صنعتی است. برخی از صنایع، فاضلاب‌های خود را در این تالاب رها می‌کردند. رهاسازی فاضلاب در تالاب باعث تولید ریزگردهای سمی می‌شود. ریزگردها علاوه بر به خطر انداختن سلامت مردم، محیط‌زیست اطراف تالاب را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند. ریزگردها و طوفان شن، بسیاری از زمین‌های کشاورزی را از بین برده و معیشت مردم آن منطقه را نیز تحت تأثیر قرار داده است. کاهش کشاورزی باعث می‌شود زمین‌های حاصل‌خیز نیز تبدیل به کویر شوند که این خود یکی از علل تشدید بحران است. از سوی دیگر، بخش زیادی از بحران زاینده‌رود و تالاب گاوخونی، به اختلاف بین استان‌های بالادست و پایین‌دست در تخصیص آب برمی‌گردد، به‌خصوص تخصیص آب به یزد و سهمیه‌برداری‌های غیرقانونی در مسیر رودخانه.
زندگی ۴۲ گونه گیاهی، ۱۶ گونه خزنده، ۱۵ گونه ماهی و ۳۴ گونه پرنده به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم وابسته به تالاب گاوخونی است که از این میان، بسیاری از آن‌ها، گونه‌های در آستانه انقراض هستند. تالاب گاوخونی در تمام سال‌هایی که به‌طور طبیعی آبگیری کرده است، توانسته ذرات ریزودرشت که توسط جریان‌های آبی از مناطق اطراف شسته شده‌اند را در خود جذب و حل کند؛ اما اکنون، این تالاب به‌عنوان یک کانون بالقوه گردوغبار شناخته می‌شود. در صورت ادامه روند خشکی و عدم تأمین منابع آبی، احتمال فعال شدن این کانون وجود دارد و در نتیجه، افزایش گردوغبار در منطقه می‌تواند منجر به مشکلات جدی زیست‌محیطی و بهداشتی شود.
به گفته کارشناسان، تالاب گاوخونی با جریان آب مستمر در رودخانه و تأمین حقابه زیست‌محیطی حدود ۱۷۰ تا ۱۷۷ میلیون مترمکعبی در سال می‌تواند دوباره احیا شود، اما درصورتی‌که این منابع آبی تأمین نشوند، احتمال فعال شدن کانون‌های گردوغبار موجود در تالاب بسیار زیاد است. حتی با وجود بارش‌های مطلوب در سرشاخه‌های حوضه آبریز زاینده‌رود، وزارت نیرو هنوز حاضر به تخصیص و رهاسازی حقابه تالاب گاوخونی نیست. در سال آبی ۱۳۹۷-۱۳۹۸، با وجود بارش‌های مطلوب، شرایط همچنان بحرانی باقی ماند. منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان نیز به این نکته اشاره کرده است که با توجه به وسعت تالاب و ماسه‌های اطراف آن، وقوع بیابان‌زایی در این منطقه امری رایج است. یکی از تهدیدات مهم که به‌دنبال نرسیدن آب پایدار به تالاب گاوخونی ایجاد می‌شود، شور شدن منابع آب زیرزمینی است. یکی از عوامل اصلی خشکی تالاب، عدم ورود آب به‌صورت مستمر به تالاب در ۲۰ سال گذشته است که به علت خشک شدن زاینده‌رود در این مدت بوده است. به گفته او، تنها راه تأمین آب برای تالاب، زاینده‌رود است؛ اما بارگذاری بیش‌ازحد در دو دهه گذشته موجب شده تا حجم آب رودخانه به‌شدت کاهش یابد و نتواند نیازهای زیست‌محیطی تالاب را تأمین کند.
این وضعیت، به‌طورجدی تهدیدی برای اکوسیستم تالاب و منطقه است و بدون تأمین منابع آبی لازم، خطرات زیست‌محیطی و اجتماعی ازجمله بحران ریزگردها، آلودگی هوا و کاهش تنوع زیستی به‌شدت افزایش خواهد یافت. باید از آب‌های سطحی و زیرزمینی به‌صورت هدفمند و پایدار استفاده شود. به‌علاوه، کاهش برداشت‌های غیرمجاز آب از دیگر اقدامات لازم است. استفاده از آبیاری مدرن و اصلاح الگوی کشت نیز می‌تواند کمک زیادی به مدیریت بهتر منابع آب منطقه کند. به گفته مقامات دولتی، یکی از راهکارهای اصلی برای احیای تالاب گاوخونی، تدوین برنامه‌های جامع است. این برنامه‌ها باید شامل استفاده بهینه از منابع آب، کاهش فشار بر منابع طبیعی و همچنین برنامه‌ریزی برای کشت‌های پایدار باشند. در این راستا، دولت باید برنامه‌ریزی‌های خاصی را برای احیای تالاب در نظر داشته باشد.
با توجه به شرایط کنونی تالاب گاوخونی و چالش‌های موجود، احیای این تالاب نیازمند تلاش‌های هماهنگ در سطوح مختلف است. تأمین حقابه زیست‌محیطی، مدیریت بهینه منابع آب، احیای پوشش گیاهی و پرورش گونه‌های بومی ازجمله راهکارهای اصلی برای احیای تالاب گاوخونی است.
یادداشت از: ماندانا رادان، کارشناس اقتصادی