تحکیم اتحاد عربستان سعودی و پاکستان در پرتو تحولات منطقه‌ای
به گزارش اقتصادرَوا، گزارش‌های اخیر حاکی از آن است که عربستان سعودی و پاکستان پیمان دفاعی جدیدی را منعقد کرده‌اند. این توافق در بحبوحه تغییرات بنیادین ژئوپلیتیکی در خاورمیانه، از جمله اقدامات بی‌قید و شرط اسرائیل، وضعیت متأثر ایران و رفتار غیرقابل پیش‌بینی ایالات متحده، شکل گرفته است. تحلیلگران معتقدند که این پیمان، اگرچه ظاهراً مستقل از تحولات اخیر است، در واقع پاسخی به این تغییرات گسترده‌تر بوده و نشان‌دهنده تلاش هر دو کشور برای تنوع بخشیدن به گزینه‌های راهبُردی خود در پی رفتارهای ایالات متحده است.
پیشینه تاریخی: پیوند دلارهای نفتی و برنامه هسته‌ای
روابط نظامی و راهبُردی ریاض و اسلام‌آباد ریشه‌ای چندین دهه‌ای دارد. حمایت مالی عربستان سعودی از پاکستان به سال ۱۹۷۴ بازمی‌گردد؛ زمانی که ذوالفقار علی بوتو، نخست‌وزیر وقت پاکستان، پس از اولین آزمایش هسته‌ای هند و پیروزی اسرائیل در جنگ ۱۹۷۳، از ملک فیصل برای تأمین هزینه دستیابی پاکستان به سلاح هسته‌ای درخواست پشتیبانی کرد.
مورخان نظامی تأیید می‌کنند که مسیر طولانی دستیابی پاکستان به توان هسته‌ای با دلارهای نفتی سعودی هموار شد. مؤسسه بروکینگز تخمین می‌زند که پاکستان از دهه ۱۹۶۰ تاکنون، بیشترین کمک را از عربستان سعودی نسبت به هر کشور غیرعربی دیگری دریافت کرده است. اگرچه این کمک‌ها مستقیماً برای برنامه هسته‌ای مخفی پاکستان تخصیص نیافته بود، اما شامل کمک‌های مستقیم دولتی و همچنین حمایت مالی از پروژه‌های آموزشی، مساجد و برنامه‌های خیریه اسلامی بود.
حمایت مالی عربستان سعودی به‌ویژه در دهه ۱۹۹۰ حیاتی بود و ژنرال بازنشسته پاکستانی، فیروز خان، تصریح کرد که این حمایت «برنامه هسته‌ای را قادر ساخت تا ادامه یابد». اوج این حمایت در ماه مه ۱۹۹۸، پس از آزمایش هسته‌ای پاکستان و اعمال تحریم‌های گسترده غرب، آشکار شد؛ در آن زمان، عربستان سعودی روزانه حدود ۵۰ هزار بشکه نفت را به صورت رایگان در اختیار پاکستان قرار داد تا این کشور بتواند تحریم‌ها را تحمل کند.
همکاری‌های امنیتی و نظامی متعارف
روابط دفاعی دو کشور فراتر از حوزه هسته‌ای بوده و شامل همکاری‌های نظامی و اطلاعاتی گسترده‌ای است. در دهه ۱۹۸۰، نیروهای پاکستانی در جریان جنگ ایران و عراق از مرز شمالی عربستان سعودی محافظت می‌کردند. همچنین، سازمان اطلاعات داخلی پاکستان (ISI) به مجرای انتقال پول‌های عربستان و آمریکا برای کمک به مجاهدین افغان تبدیل شد.
امروزه، مستشاران نظامی باتجربه پاکستانی به آموزش ارتش عربستان سعودی کمک می‌کنند و یک فرمانده سابق ارتش پاکستان، فرماندهی نیروی ضد تروریسم تحت رهبری عربستان مستقر در ریاض را بر عهده دارد.
ابعاد پیمان جدید و ابهام راهبُردی
پیمان دفاعی جدید که در سپتامبر ۲۰۲۵ توسط شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان و ژنرال عاصم منیر، رئیس ستاد ارتش پاکستان، نهایی شد، دارای ابهام سازنده است که تحلیلگران آن را ابزاری برای بازدارندگی و ارسال سیگنال به دیگر بازیگران منطقه‌ای می‌دانند.
این توافق به عربستان سعودی امکان می‌دهد تا به واشنگتن سیگنال دهد که گزینه‌های دیگری نیز در دسترس دارد و ایالات متحده تنها بازیگر مهم نیست. همچنین پیامی به اسرائیل ارسال می‌کند. به گفته ناظران، هدف اصلی، تضمین‌های امنیتی متعارف، دسترسی به آموزش‌های نظامی و تخصص دفاعی پاکستان، و بهره‌گیری از نمادگرایی یک قدرت هسته‌ای مسلمان در کنار ریاض است.
بحث پیرامون اعطای «چتر هسته‌ای» پاکستان به عربستان سعودی مطرح شده است. در حالی که یک مفسر نزدیک به دربار سلطنتی سعودی اظهار داشت که این توافق، عربستان را در صورت حمله تحت پوشش هسته‌ای پاکستان قرار می‌دهد، وزیر دفاع پاکستان ابتدا این موضوع را تأیید کرد؛ اما سپس عقب‌نشینی کرده و اعلام نمود که چتر هسته‌ای «در دستور کار نیست».
از سال ۱۹۹۹، عربستان سعودی خواستار «اشتراک دانش فنی و علمی» پاکستان در مورد برنامه هسته‌ای بوده است. اما اسلام‌آباد عمدتاً در برابر این درخواست مقاومت کرده است و هیچ توافق کتبی وجود نداشته که حمایت اقتصادی سعودی‌ها به معنای حق اجاره بمب هسته‌ای باشد.
خطرات ژئوپلیتیکی و محاسبات منطقه‌ای
در نهایت این پیمان ریسک‌هایی را برای پاکستان به همراه دارد، به ویژه در مورد روابط آن با ایالات متحده و احتمال تشدید نزدیکی میان هند و اسرائیل که می‌تواند تلاش‌های دهلی‌نو برای منزوی ساختن اسلام‌آباد را تقویت کند.
مقامات اسرائیلی و آمریکایی همواره نگران این بوده‌اند که برنامه‌های هسته‌ای و موشکی پاکستان تهدیدی برای اسرائیل باشد. با این حال، یک مقام اسرائیلی اظهار داشت که ماهیت عمومی و مبهم این توافق، برخلاف فعالیت‌های «بازار سیاه» هسته‌ای پاکستان در گذشته، به معنای ریسک اشاعه کمتر است.
همچنین هند متعهد شده است که پیامدهای این توسعه را برای امنیت ملی خود بررسی کند. با این وجود، عربستان سعودی انتظار دارد که روابط نزدیکش با هند پایدار بماند، زیرا دهلی‌نو نیازهای امنیتی پادشاهی را درک می‌کند. یک تحلیلگر نیز هشدار داد که پاکستان باید «بسیار، بسیار محتاط» باشد تا جایگاه ژئوپلیتیکی خود با چین، ایران، عربستان سعودی و ایالات متحده را به خطر نیندازد.
گزارش از: امیرحسین مستقل، کارشناس اقتصادی