به گزارش اقتصادرَوا، بهار ۱۴۰۴ برای ایران فصلی متفاوت و پرتنش در تاریخ اقلیم کشور بود. داده‌های رسمی از شاخص‌های کلان بخش آب نشان می‌دهد که کشور با یکی از شدیدترین دوره‌های خشکسالی در دهه‌های اخیر روبه‌رو شده و بیش از ۹۰ درصد جمعیت در مناطق درگیر خشکسالی زندگی می‌کنند. افت ۶۰ درصدی بارش نسبت به میانگین بلندمدت، افزایش دمای بی‌سابقه ۲.۳ درجه سلسیوس، و کاهش یک‌چهارمی حجم ذخیره سدها، زنگ خطر کم‌آبی را بیش از هر زمان دیگری به صدا درآورده است.

میانگین بارش کشور در بهار امسال تنها ۳۴.۵ میلی‌متر ثبت شده که نسبت به سال گذشته نزدیک به ۴۰ درصد و نسبت به میانگین بلندمدت بیش از ۶۰ درصد کمتر است. سهم بهار از بارش سالانه که معمولاً بیش از یک‌چهارم است، امسال به ۱۵ درصد سقوط کرده است. این افت گسترده در ۲۹ استان کشور رخ داده و بیشترین کاهش در شرق، فلات مرکزی و جنوب شرق کشور مشاهده می‌شود. استان‌های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، یزد، قم، فارس، کرمان و هرمزگان در زمره خشک‌ترین نقاط کشور قرار گرفته‌اند. تنها در بخش‌هایی از آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، لرستان و شرق خوزستان، بارش بیش از میانگین بلندمدت ثبت شده است.

بهار امسال در عین حال گرم‌ترین فصل ۴۰ سال اخیر ایران بود. میانگین دمای کشور به ۲۳.۴ درجه سلسیوس رسید؛ افزایشی ۲.۳ درجه‌ای نسبت به میانگین تاریخی. همه استان‌ها دمایی بالاتر از میانگین بلندمدت را تجربه کردند و در برخی مناطق، از جمله البرز و کرمان، رکورد دمای ۴۰ سال گذشته شکسته شد. هم‌زمانی گرمای شدید و بارش اندک، شرایط تابستانی را در بهار رقم زد و فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرد.

در شاخص «انطباق زمانی بارش» نیز وضعیت نگران‌کننده است. تنها در ۵۶ درصد از ماه‌های فصل بهار، بارش‌ها با الگوهای معمول فصلی هم‌پوشانی داشته‌اند؛ به این معنا که بیش از نیمی از زمان‌های بارندگی از نظم طبیعی خود خارج شده است. توزیع مکانی بارش نیز نسبت به میانگین تاریخی بسیار نامتوازن‌تر شده و ضریب تغییرات مکانی از ۰.۷ به ۱.۱۸ افزایش یافته است. این ناهمگنی، علاوه بر فشار بر کشاورزی دیم، تأثیر منفی مستقیم بر پوشش گیاهی و منابع طبیعی کشور گذاشته است.

بر اساس شاخص ترکیبی SPEI، خشکسالی بسیار شدید بخش اعظم ایران را دربر گرفته است. این پدیده از شرق تا غرب کشور، فلات مرکزی و سواحل جنوبی را فراگرفته و در استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر شدت بیشتری داشته است. در مقابل، فقط بخش‌هایی از مازندران، گیلان، کردستان و چهارمحال‌وبختیاری شرایط نسبتاً نرمال یا ترسالی خفیف را تجربه کرده‌اند. در سطح جهانی نیز بهار ۲۰۲۵ دومین بهار گرم ثبت‌شده در ۴ دهه اخیر بوده و منطقه غرب آسیا، شامل ایران، گرم‌ترین دوره تاریخی خود را پشت سر گذاشته است.

خشکسالی شدید تنها محدود به مرزهای ایران نیست. در حوضه‌های مرزی هیرمند و هریرود در افغانستان، خشکسالی بسیار شدید حاکم است؛ موضوعی که بر ورودی آب‌های مرزی ایران تأثیر مستقیم دارد. حوضه‌های دجله و فرات نیز در ترکیه و عراق با خشکسالی متوسط تا شدید روبه‌رو هستند، در حالی که حوضه ارس در ترکیه شرایط نسبتاً نرمال دارد. چنین الگویی، چشم‌انداز منابع آب فرامرزی کشور را نیز تیره کرده و ضرورت تقویت دیپلماسی آب را برجسته‌تر ساخته است.

در داخل کشور، اثرات مستقیم خشکسالی در ذخایر سدها به‌وضوح مشاهده می‌شود. حجم ذخیره سدهای کشور تا پایان خرداد ۱۴۰۴ به ۲۵.۲ میلیارد مترمکعب رسیده که نسبت به سال گذشته ۲۵ درصد کاهش داشته است. میزان پرشدگی سدها اکنون حدود ۴۹ درصد است. استان‌های خراسان رضوی، فارس، گلستان، هرمزگان، کرمان و مرکزی بیشترین افت ذخیره را تجربه کرده‌اند؛ برخی از سدهای این استان‌ها کمتر از ۱۰ درصد ظرفیت خود آب دارند و در آستانه خشک‌شدن کامل قرار گرفته‌اند.

سدهای امیرکبیر در تهران، دوستی در خراسان رضوی، کرخه و مارون در خوزستان و جگین در کرمان از جمله سدهایی هستند که با افت بیش از ۵۰ درصدی ذخایر روبه‌رو شده‌اند. این کاهش در استان‌های پرجمعیت می‌تواند مستقیماً به تنش در تأمین آب شرب منجر شود. تنها تعدادی از سدهای شمال و شمال‌غرب کشور مانند شهید رجایی، یامچی و شهربیجار رشد جزئی در ذخیره آب داشته‌اند. زنجیره سدهای کارون یک‌چهارم از حجم خود را از دست داده و سدهای تهران و البرز با افتی بین ۳۰ تا ۵۵ درصد روبه‌رو هستند؛ وضعیتی که می‌تواند تابستان سختی را برای کلان‌شهرها رقم بزند.

کاهش ذخایر آبی تأثیر مستقیمی بر تولید انرژی برق‌آبی نیز داشته است. تولید نیروگاه‌های برق‌آبی در فصل بهار تنها ۳.۷ میلیون مگاوات ساعت ثبت شده که معادل ۳.۶ درصد از کل تولید برق کشور است و تقریباً نصف سال گذشته به‌شمار می‌رود. با توجه به سهم اندک بارش‌های تابستانه، انتظار می‌رود در نیمه دوم سال نیز این شاخص کاهش یابد و فشار بیشتری بر شبکه برق کشور وارد شود.

در کنار چالش‌های اقلیمی، اجرای برنامه‌های قانونی و مدیریتی نیز با تأخیر مواجه بوده است. از میان احکام قانونی برنامه هفتم توسعه در حوزه آب، برخی مانند تدوین سند دیپلماسی آب و ایجاد بازار مبادله آب‌های نامتعارف پیشرفت قابل قبولی داشته‌اند، اما مواردی نظیر اصلاح ساختار شرکت‌های زیرمجموعه وزارت نیرو و راه‌اندازی سامانه ملی مرجع داده‌های آب و حسابداری آب کمتر از ۲۰ درصد پیشرفت داشته‌اند. این عقب‌ماندگی‌ها سبب شده است ظرفیت مدیریتی کشور در مواجهه با بحران آب به‌طور کامل فعال نشود.

مسئله کمبود منابع مالی نیز در عملکرد ضعیف این بخش مؤثر بوده است. مجموع اعتبارات مصوب بخش آب در قانون بودجه ۱۴۰۴ بیش از ۶۰۸ هزار میلیارد ریال است، اما تنها ۲.۴ درصد از این اعتبارات در سه‌ماهه نخست سال تخصیص یافته؛ رقمی بسیار پایین‌تر از میزان مورد انتظار. انحراف ۲۲ درصدی از توزیع فصلی بودجه موجب شده بسیاری از پروژه‌های زیرساختی نظیر شبکه‌های آبیاری، تأسیسات فاضلاب، انتقال آب و ساماندهی رودخانه‌ها با توقف یا تأخیر روبه‌رو شوند.

از نظر نهادی، کمیسیون‌های تخصصی مجلس در فصل بهار ۱۴۰۴ پانزده جلسه مرتبط با آب برگزار کرده‌اند، اما شورای عالی آب هیچ جلسه‌ای تشکیل نداده است. این خلأ در هماهنگی بین‌دستگاهی، یکی از عوامل کندی تصمیم‌گیری در مدیریت بحران آب به‌شمار می‌رود.

در جمع‌بندی، داده‌ها نشان می‌دهد که بهار ۱۴۰۴ از نظر شدت گرما و کاهش بارش، یکی از بحرانی‌ترین دوره‌های اقلیمی چند دهه اخیر بوده است. کاهش ۲۵ درصدی ذخایر سدها، افت ۶۰ درصدی بارش، و افزایش دمای کم‌سابقه، نشانه‌هایی از تغییر اقلیم و آسیب‌پذیری روزافزون کشور در برابر آن است. در چنین شرایطی، مدیریت منابع آب دیگر صرفاً مسئله‌ای فنی نیست؛ بلکه به موضوعی استراتژیک و امنیتی تبدیل شده که نیازمند تصمیم‌گیری‌های هماهنگ، شفافیت نهادی و بازنگری اساسی در سیاست‌های مصرف و تخصیص منابع است.

با تداوم روند کنونی، خطر بروز تنش‌های آبی در تابستان ۱۴۰۵ بسیار جدی خواهد بود. آینده مدیریت آب ایران، وابسته به اراده‌ای فرابخشی است که بتواند همزمان سه محور را پیش ببرد: سرمایه‌گذاری مؤثر در زیرساخت‌ها، اصلاح الگوهای مصرف و تقویت دیپلماسی آب در سطح منطقه‌ای. تنها در این صورت می‌توان امیدوار بود که بحران امروز به فرصتی برای بازنگری و تاب‌آوری پایدار بدل شود.