به گزارش اقتصادروا؛ صنعت فولاد ایران که سهمی بیش از ۱۰ درصد از مصرف برق و 5 درصد از گاز کشور را به خود اختصاص داده، امروز همزمان با چالش‌های انرژی، رکود ساخت‌وساز داخلی و محدودیت صادراتی، در نقطه‌ای حساس ایستاده است. این صنعت با وجود افت مقطعی تولید، هنوز یکی از امیدهای بزرگ ارزآوری غیرنفتی و اشتغال صنعتی کشور به شمار می‌رود. فولاد نه‌تنها یکی از صنایع پایه در توسعه اقتصادی کشور است، بلکه نقشی تعیین‌کننده در تراز تجاری و زنجیره‌ی ارزش مواد معدنی دارد. ایران با ظرفیت بیش از ۴۵ میلیون تن تولید فولاد خام در سال سهم قابل توجهی از زنجیره‌ی جهانی تأمین دارد. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، رشد تولید با چالش‌های ساختاری، انرژی و سیاستی مواجه شده است؛ موضوعی که تداوم آن می‌تواند موقعیت رقابتی کشور را تهدید کند.

رشد ظرفیت اما افت بهره‌وری

طبق نمودار، روند تولید فولاد خام و آهن اسفنجی از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۳ نوسان داشته است. در حالی‌که ظرفیت اسمی کشور در فولاد خام از حدود 20 میلیون تن در سال ۱۳۹۲ به بیش از ۳۵ میلیون تن در سال ۱۴۰۳ رسیده، اما نرخ بهره‌برداری واقعی در محدوده ۷۵ الی 80 درصد باقی مانده است. این موضوع نشان می‌دهد که توسعه ظرفیت‌ها بدون زیرساخت انرژی و بازار صادراتی متوازن نبوده است. همچنین طبق همین منابع بخش‌هایی از زنجیره مانند گندله و کنسانتره رشد سریع‌تری از فولاد خام داشته‌اند که بیانگر گلوگاه‌های ساختاری در بخش میانی زنجیره است.

صادرات؛ فرصت بزرگ، مانع بزرگ‌تر

بر اساس داده‌های تجارت، صادرات محصولات فولادی ایران طی سال‌های اخیر حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از کل تولید کشور را شامل شده است. کشورهای چین، عراق، عمان و اندونزی مهم‌ترین مقاصد صادراتی فولاد ایران هستند. اما نکته قابل توجه آن است که با وجود رشد تولید، صادرات فولاد در سال ۱۴۰۳ با کاهش نسبی روبه‌رو شد. در حالی که سهم فولاد از کل صادرات غیرنفتی ایران بین ۸ تا ۱۲ درصد در نوسان بوده است، استنباط می‌شود که فولاد از منابع مهم درآمد ارزی غیرنفتی کشور است. در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۹۰، تراز تجاری فولاد ایران منفی بود و وابستگی به واردات محسوس به نظر می‌رسید. اما سرمایه‌گذاری در زنجیره تولید و بهره‌برداری از طرح‌های جدید فولادسازی، موجب شد تا کشور از واردکننده صرف به تولیدکننده و تأمین‌کننده کامل نیاز داخلی تبدیل شود و همچنین به عنوان صادرکننده نقش خود را در زنجیره جهانی تأمین فولاد پیدا کند. با وجود این پیشرفت‌ها، موانع اصلی صادراتی شامل محدودیت انرژی در فصول گرم، هزینه‌های حمل و نقل ریلی و دریایی، و نبود سیاست‌های پایدار ارزی عنوان شده‌اند.

انرژی؛ پاشنه آشیل غول فولادی ایران

صنعت فولاد حدود ۱۱ درصد برق و 5 درصد گاز مصرفی کشور را به خود اختصاص داده است. بیشترین مصرف انرژی مربوط به واحدهای احیای مستقیم و ذوب است. این میزان مصرف، فولاد را در برابر محدودیت‌های فصلی انرژی به شدت آسیب‌پذیر کرده است.

در سال‌های اخیر، با اعمال محدودیت‌های برق و گاز در تابستان و زمستان، میزان تولید فولاد خام تا کمتر از 3 میلیون تن نیز کاهش می‌یابد. این در حالی است که ظرفیت نصب‌شده کشور حدود 44.3 میلیون تن طبق اولین نمودار گزارش بوده است. نمودار نشان می‌دهد که صنایع بزرگ فولادی کشور طی سه سال اخیر در فصول تابستان و زمستان، افت میانگین ۱۰ تا ۱۵ درصدی در عملکرد خود را به‌دلیل کمبود انرژی تجربه کرده‌اند. در حالی که کشورهای پیشرو با حرکت به سمت فناوری‌های کم‌کربن و کارآمدتر، مصرف انرژی و انتشار کربن را کاهش می‌دهند، فولاد ایران همچنان به شدت متکی به گاز طبیعی است. این مسأله همچنین در آینده می‌تواند مزیت صادراتی کشور را در بازارهایی که تعرفه‌هایی درخصوص آلودگی‌های کربنی اعمال می‌کنند، تهدید کند.

فولاد ایران بر سر دو راهی توسعه یا توقف

صنعت فولاد ایران با وجود برخورداری از ظرفیت تولید بالا، منابع معدنی غنی و نیروی انسانی متخصص، هنوز با چالش‌هایی اساسی در بهره‌برداری، انرژی و زیرساخت روبه‌روست. فاصله میان ظرفیت اسمی و تولید واقعی، به‌ویژه به‌دلیل محدودیت‌های فصلی برق و گاز، بیانگر ناتوانی شبکه انرژی در پشتیبانی از این صنعت است. از سوی دیگر، تمرکز بر صادرات فولاد خام به‌جای محصولات نهایی، موجب کاهش بهره‌وری و درآمد ارزی کشور شده است. بحران آب نیز تهدیدی جدی برای تداوم تولید به‌ویژه در مناطق مرکزی به‌شمار می‌آید. لذا صنعت فولاد ایران امروز در وضعیتی دوگانه قرار دارد: از یک‌سو ظرفیت فنی، نیروی انسانی و منابع معدنی غنی، و از سوی دیگر فشار انرژی، ضعف زیرساخت صادرات و سیاست‌های متغیر ارزی.

به‌رغم همه چالش‌ها، فولاد همچنان یکی از معدود صنایع صادرات‌محور و مقاوم ایران است. اجرای طرح‌های توسعه‌ای جدید می‌تواند ظرفیت تولید کشور را افزایش دهد. پایداری و توسعه آینده این صنعت، مستلزم اصلاحات بنیادی در سیاست‌های انرژی، صادرات و جانمایی صنعتی است؛ اصلاحاتی که تعادل میان رشد اقتصادی و حفظ منابع طبیعی را برقرار کند. در صورت رفع موانع انرژی و تسهیل تجارت بین‌المللی، فولاد می‌تواند به موتور رشد صنعتی کشور و عامل تنوع‌بخشی به اقتصاد غیرنفتی بدل شود. در غیر این صورت، بخشی از ظرفیت‌ها غیرفعال خواهد ماند و ایران از رقابت جهانی فولاد عقب می‌ماند.

گزارش از: پرنیان صفات، کارشناس اقتصادی