
بازار آب؛ راهحل نجات یا چالش تازه؟
به گزارش خبرنگار اقتصادرَوا، ذخایر جهانی آب در سالهای اخیر با چالشهایی جدی روبرو شده است؛ از یک طرف تقاضای آب به شدت افزایش یافته و از طرف دیگر منابع موجود به خاطر تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت و مصارف زیاد، محدود شدهاند. با این وضعیت، کشورهای زیادی مثل ایران مجبور شدهاند به دنبال راهکارهای جدیدی برای مدیریت منابع آب خود باشند.
یکی از رویکردهای مطرح، بازار آب است که در آن تلاش میشود منابع آب موجود به شکلی عادلانهتر و کارآمدتر میان مصرفکنندگان مختلف توزیع شود. این شیوه نهتنها به بهبود مصرف آب کمک میکند، بلکه میتواند تولید محصولات کشاورزی و امنیت غذایی را هم تا حد زیادی تحت تاثیر قرار دهد.
در سالهای اخیر، بسیاری از کارشناسان تاکید دارند که بهرهوری بیشتر منابع آب و رسیدن به تعادل اقتصادی در این بخش، نیازمند اجرای بازار آب است. به این معنا که با ایجاد یک نظام قیمتگذاری مشخص و مجاز شدن خرید و فروش آب، میتوان تنظیم بهتری در عرضه و تقاضا داشت و مشکلات ناشی از کمآبی و مدیریت غیرکارآمد منابع را کاهش داد. با این رویکرد، آب به یک کالای اقتصادی تبدیل میشود و مواردی نظیر نحوه تخصیص و مصرف آن، وارد فرآیندی بازاری و رقابتی میشود که میتواند دسترسی و بهرهبرداری را هدفمندتر کند. البته راهاندازی چنین بازارهایی به مطالعات تخصصی، زیرساختهای قانونی، فنی و نظارتی قوی نیاز دارد و باید به تجربه کشورهای دیگر در این زمینه توجه شود.
مطالعات نشان دادهاند که حضور بازار آب میتواند مسائل مختلفی مانند هزینهبر بودن روشهای سنتی مدیریت آب و نابرابری در توزیع منابع را کاهش دهد و به تخصیص عادلانهتر آب کمک کند. با این حال، اجرای این راهکار در عمل با چالشهایی مثل پذیرش اجتماعی، فراهم بودن ساختار حقوقی و ضمانت اجرایی روبروست. همچنین بحثهایی درباره نحوه صدور مجوزها، حفظ منافع کشاورزان خرد و تضمین منافع عمومی وجود دارد. بنابراین تشکیل بازار آب باید با ملاحظات دقیق و ابزارهای مناسب حمایت شود تا علاوه بر افزایش بهرهوری، فرصت بروز فساد یا نابرابری جدید فراهم نشود.
برای ایجاد یک بازار آب موفق باید به شرایط و ویژگیهای خاص حوزههای آبریز توجه شود چون تفاوت در محل و مقدار آب، میزان دسترسی و مصرف، ساختار اجتماعی و اقتصادی و حتی فرهنگ جوامع روی نحوه اجرای بازار تاثیر میگذارد. برای اینکه بازار آب بتواند به درستی عمل کند، لازم است زیرساختهای اجرایی مناسب، سیاستگذاری علمی و سازوکارهای لازم از قبل فراهم شده باشد.در بسیاری موارد، نبود قوانین کافی برای تضمین حقوق بهرهبرداران و نبود اطلاعات شفاف مانع شکلگیری بازار پویا میشود. فراهم شدن این شفافیت و ایجاد بسترهای حقوقی و اجرایی مناسب لازمه موفقیت این سیستم است.
در بازار آب، اولویت با استفاده بهینه و تخصیص آب به مصرفکنندهای است که بیشترین ارزش اقتصادی را به ازای مصرف آب ایجاد میکند. این به معنای آن است که آب از مصارفی با بهرهوری پایینتر به بخشهایی منتقل شود که بیشترین بازده اقتصادی دارند. راهاندازی بازار آب انگیزهای برای صرفهجویی و بهکارگیری فناوریهای کارآمدتر فراهم میکند و کسانی که به آب نیاز کمتری دارند، میتوانند مازاد سهمیهشان را به دیگران واگذار کنند. این رقابت به نفع بهرهوری در کل اقتصاد خواهد بود. البته، شرط لازم کارکرد بازار آب، دسترسی به اطلاعات شفاف درباره قیمت و میزان عرضه و تقاضا است.
موفقیت بازار آب کاملاً به شفاف بودن وضعیت حقوقی بهرهبرداران بستگی دارد. باید مشخص باشد که چه کسی حق برداشت یا استفاده از آب را داراست و این حقوق باید به صورت رسمی و قابل انتقال ثبت شده باشند. در غیر این صورت، مبادلات بازار با مشکل مواجه میشود. به همین دلیل، ثبت و نظمدهی حقوق آب و وجود نهادهای قانونی مشخصی که بتوانند اختلافها را حل کنند، پیشنیاز عملیاتی بازار آب است.
در اجرای بازار آب، باید حتماً مسائل زیستمحیطی لحاظ شود. تخصیص آب نباید منجر به آسیب به زیستبومها یا تهدید منابع عمومی آب شود. به همین منظور، لازم است قوانین سختگیرانهای برای میزان برداشت آب و محدودیتهای محیطزیستی تدوین گردد تا انتقال بیش از حد آب به یک منطقه، موجب کمبود در مناطق دیگر نشود. کنترل کیفیت آب و اطمینان از دسترسی اکوسیستمها و روستاها به آب کافی هم باید در سازوکار بازار مورد توجه باشد. نادیده گرفتن این ملاحظات ممکن است تعادل اجتماعی و زیستمحیطی را به خطر بیاندازد.
وضعیت جهانی بازار آب
در استرالیا، بازار آب بخش مهمی از سیستم مدیریت منابع آبی است و برای آن چارچوب قانونی دقیقی تعریف شده است. عمده معاملات آب به بخش کشاورزی و روستایی اختصاص دارد و این دادوستدها اغلب از طریق سامانههای الکترونیکی انجام میشود. قیمت آب با توجه به شرایط اقلیمی و سطح تقاضا تعیین میشود و بهرهبرداران میتوانند مازاد سهمیه خود را به دیگران منتقل کنند؛ روندی که بهرهوری و انعطافپذیری مصرف آب را افزایش داده است. حقوق مالکیت آب در این سیستم ثبتشده و قابلیت انتقال دارد، البته تحت شرایط مشخص و نظارت سازمانهای مسئول. در دورههای خشکسالی، قیمتها بالا میرود و این امر الگوی مصرف کشاورزان را تغییر میدهد. برخی مناطق نیز با محدودیتهای سختگیرانه برای برداشت آب مواجهاند که رعایت آنها بهدقت کنترل میشود. بهطور کلی، بازار آب استرالیا یکی از پیشرفتهترین نمونههای جهانی محسوب میشود و تجربه موفقی از اجرای این مدل ارائه داده است.
در بخشهایی از آمریکا، انتقال حقوق بهرهبرداری از آب تنها با اخذ مجوز قانونی و تأیید نهادهای ذیصلاح امکانپذیر است. بازار آب بیشتر در ایالتهایی فعال است که منابع آب زیرزمینی و سطحی تحت فشار شدید قرار دارند. معاملات بزرگ، بهویژه در سالهای خشکسالی، نقش مهمی در بهبود کارایی سیاستهای مدیریت منابع دارند. این بازارها با استفاده از فناوریهای نوین و سازوکارهای الکترونیکی، فرآیند ثبت و نظارت معاملات را تسهیل میکنند تا از رعایت قوانین و الزامات زیستمحیطی اطمینان حاصل شود. قیمت آب در این بازارها بر اساس عرضه و تقاضا، شرایط اقلیمی سالانه و وضعیت منابع آبی تنظیم میشود. وجود چنین بازارهای سازمانیافتهای امکان واکنش سریع به نیازهای مناطق مختلف و سازگاری بهتر با تغییرات اقلیمی و خشکسالی را فراهم کرده است.
چالشها و موانع بازار آب در ایران
اگرچه نظریه بازارهای آب در کشور ما اهمیت زیادی از نظر مدیریتی دارد، اما واقعیت این است که فقط اجرای این بازار نمیتواند تمام مشکلات اجتماعی و اقتصادی حوزه آب را به تنهایی حل کند. در عمل، مسائل زیادی سر راه پیادهسازی بازار آب وجود دارد که هم به ساختارهای قانونی برمیگردد و هم به فرهنگ مصرف و هماهنگی بین ذینفعان.
یکی از مهمترین موانع، نبود شفافیت کافی در اختصاص حقابهها، چگونگی ثبت و انتقال آنها و نبود زیرساخت قانونی دقیق است. این یعنی خیلی از بهرهبرداران به طور دقیق نمیدانند سهم آبشان چقدر است، یا اگر هم میدانند، اعتماد کافی به روشهای ثبت و انتقال آب وجود ندارد. مشکل بعدی، کم بودن زیرساختهای لازم مثل سامانههای شفاف اطلاعات، پشتیبانی حقوقی و حتی آموزش کشاورزان و ذینفعان است تا بدانند چطور از مزایای بازار آب بهره ببرند.
از طرف دیگر، در خیلی از مناطق ایران، تغییرات عمدهای در منابع آب زیرزمینی و سطحی ایجاد شده و در سالهای خشک، نیاز به آب به شدت بالا رفته است. بعضی جاها کاهش بارندگی یا خشکسالی باعث سختتر شدن شرایط شده و این موضوع تنظیم بازار آب را حساستر و پیچیدهتر کرده. در کنار این مسائل، نظام قیمتی آب هنوز در بیشتر مناطق کشور به خوبی اجرا نمیشود و اطلاعات کافی در این زمینه وجود ندارد؛ همین باعث شده بازار آب در عمل شکل نگیرد یا خیلی محدود و غیررسمی باقی بماند.
از مشکلات دیگر میتوان به نبود همکاری کامل بین دستگاههای اجرایی، اختلاف نظر در روشهای تعیین سهم آب و همچنین نبود ابزار لازم برای انتقال سریع و سالم حقابهها اشاره کرد. برخی نگرانیها درباره تبعات اجتماعی و زیستمحیطی بازار آب مثل انتقال آب از روستاها به مناطق صنعتی یا شهرها، و اینکه این کار میتواند باعث تغییر الگوی کشاورزی و حتی مهاجرت روستاییان شود، مطرح است. اینها همه باعث میشود پیادهسازی بازار آب در ایران نیاز به دقت، برنامهریزی و هماهنگی بیشتری داشته باشد.
بازارهای آب اگرچه راه حل مهمی برای مدیریت منابع آب هستند، اما اجرای مؤثر آنها به قوانین شفاف، زیرساختهای قانونی، مشارکت همه ذینفعان و رعایت ملاحظات زیستمحیطی نیاز دارد. بدون این شرایط، بازار آب نمیتواند مشکل کمآبی را حل کند و حتی ممکن است مشکلات جدیدی ایجاد کند.