صنعت زنبورداری ایران، با تولید عسل طبیعی و سرانه مصرف یک کیلو و 379 گرم، بیش از دو برابر میانگین جهانی، یکی از بخش‌های مهم امنیت غذایی کشور محسوب می‌شود. جایگاه ایران در میان ۱۰ تولیدکننده برتر جهان و ظرفیت‌های طبیعی گسترده، این صنعت را به طلایی شیرین در اقتصاد کشاورزی بدل کرده است. با این حال، مشکلات ساختاری و ضعف نظارت، مسیر توسعه صادرات و بهره‌وری داخلی را با چالش مواجه کرده است. صنعتی که نه‌­تنها طلای شیرین کشور را تولید می­‌کند، بلکه با نقش بی­‌بدیل در گرده‌­افشانی، حافظ چرخه کشاورزی و تضمین کننده امنیت­ غذایی است.

بر پایه آخرین آمارهای بین‌المللی سازمان فائو، ایران همواره در میان ۱۰ تولیدکننده برتر عسل جهان قرار دارد و جایگاه خود را به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی این صنعت حفظ کرده است. معاون امور تولیدات دامی وزارت جهاد کشاورزی نیز با اشاره به سرانه مصرف بالای عسل در کشور گفت: «سرانه مصرف عسل ایرانیان یک کیلو و ۳۷۹ گرم است؛ بیش از دو برابر میانگین جهانی.» در همین حال، میرمحسن موسویان، مدیرعامل اتحادیه سراسری زنبورداران ایران، از رشد قابل‌توجه این صنعت خبر داد و افزود: «طبق آخرین سرشماری سال ۱۴۰۳، تولید عسل کشور به حدود ۱۲۷.۷ هزار تن رسید که نسبت به سال قبل ۶۳.۵ درصد افزایش نشان می‌دهد.»

استان‌های اردبیل، مازندران و چهارمحال و بختیاری (کوهرنگ) از مهم‌ترین قطب‌های تولید عسل در کشور به‌شمار می‌آیند. اردبیل به دلیل مراتع کوهستانی و پوشش گیاهی متنوع، جایگاه ویژه‌ای در تولید عسل طبیعی دارد. مازندران نیز با برخورداری از جنگل‌های سرسبز و تنوع گیاهی گسترده، به یکی از مراکز اصلی تولید عسل تبدیل شده است. در چهارمحال و بختیاری، به‌ویژه منطقه کوهرنگ، شرایط آب‌وهوایی کوهستانی و پوشش گیاهی زردکوه، عسل این منطقه را به محصولی شناخته‌شده و پرطرفدار بدل کرده است.

صادرات پرچالش؛ مشکلات کیفیت و مقررات، مانع رشد عسل ایرانی در بازار جهانی

در سال ۱۴۰۲، ایران حدود ۴۶۹.۱ تن عسل به ارزش ۵ میلیون دلار به ۲۲ کشور جهان از جمله چین، بحرین، کویت، قطر، عمان، آلمان و انگلیس صادر کرد. این در حالی است که اتحادیه اروپا تنها ۶۰ درصد از نیاز خود به عسل را تولید کرده و بخش باقی‌مانده را از طریق واردات تأمین می‌کند؛ موضوعی که می‌تواند فرصتی مهم برای ارتقای جایگاه صادراتی ایران در این بازار باشد.

صادرات عسل ایران با مجموعه‌ای از موانع ساختاری و اجرایی مواجه است. ضعف در کیفیت و نظارت ناکافی، اعتماد خریداران خارجی را کاهش داده و عرضه عسل‌های تقلبی و غیراستاندارد، اعتبار ایران را در بازار جهانی خدشه‌دار کرده است. از سوی دیگر، نبود آزمایشگاه‌های معتبر و هزینه‌های سنگین سنجش باقی‌مانده سموم و فلزات سنگین، صدور گواهی‌های کیفی را دشوار می‌سازد. مشکلات ارزی ناشی از تحریم‌ها، کارمزد بالای صرافی‌ها و فقدان حمایت دولتی در مبادلات مالی نیز هزینه تجارت خارجی را به‌شدت افزایش داده است. علاوه بر این، ضعف در تبلیغات بین‌المللی، بسته‌بندی و بازاریابی تخصصی مانع از دستیابی عسل ایرانی به جایگاه شایسته خود در بازار جهانی شده است.

یکی از مهم‌ترین چالش‌های صنعت زنبورداری در ایران به ضعف نظارت در بازار بازمی‌گردد. این مسئله باعث شده عسل‌های صنعتی و بی‌کیفیت به‌راحتی جایگزین عسل طبیعی شوند و اعتماد مصرف‌کنندگان نسبت به محصول خالص کاهش یابد. از سوی دیگر، افزایش چشمگیر قیمت نهاده‌هایی همچون شکر و دشواری در تأمین نهاده‌های سالم و ارگانیک، هزینه‌های تولید را به‌طور قابل توجهی بالا برده و بر کیفیت نهایی عسل تأثیر منفی گذاشته است. در کنار این مشکلات، کمبود زیرساخت‌های دامپزشکی نیز مانع بزرگی بر سر راه کنترل بیماری‌ها و آفات زنبور عسل به شمار می‌رود. نبود کلینیک‌های تخصصی، داروخانه‌های مجهز و دامپزشکان آشنا با بیماری‌های زنبور سبب شده کنترل مؤثر بیماری‌ها عملاً ناممکن شود و تلفات زیادی به کندوها وارد گردد. علاوه بر این، محدودیت دسترسی به داروهای تخصصی و ارگانیک، روند درمان بیماری‌های زنبور عسل را با چالش جدی مواجه کرده است.

فناوری و برندینگ؛ راهکاری برای افزایش سهم ایران در بازار جهانی

صنعت زنبورداری ایران با ظرفیت‌ها و فرصت‌های چشمگیری مواجه است که می‌تواند جایگاه کشور را در بازار جهانی تقویت کند. تدوین یک سند جامع راهبردی، شامل نقاط قوت، ضعف، تهدیدها، فرصت‌ها و راهکارهای رفع موانع، زمینه برنامه‌ریزی دقیق و تصمیم‌گیری هوشمندانه در این بخش را فراهم می‌کند. همزمان، تقاضای جهانی برای عسل طبیعی و ارگانیک در حال رشد است و پوشش گیاهی منحصر به فرد ایران، این امکان را به کشور می‌دهد تا به قطب تولید محصولات ارگانیک تبدیل شود. توسعه اکوتوریسم زنبورستان، ایجاد زنبورستان‌های آموزشی و تفریحی و تولید محصولات جانبی با ارزش مانند ژل رویال، بره‌بوم و گرده گل، منابع درآمدی جدیدی برای زنبورداران ایجاد می‌کند. استفاده از فناوری‌های نوین، از جمله سنسورهای پایش کلونی، به بهبود سلامت کندوها و کاهش تلفات کمک می‌کند و سرمایه‌گذاری در برندینگ و بازاریابی بین‌المللی، سهم ایران در بازار جهانی عسل را افزایش می‌دهد. حمایت‌های دولتی از طریق تسهیلات بانکی و بیمه‌ای و افزایش تقاضای داخلی برای عسل طبیعی، می‌تواند توسعه پایدار این صنعت را تضمین کند و چشم‌انداز روشنی پیش روی زنبورداری ایران قرار دهد.

در نهایت، صنعت زنبورداری ایران با وجود جایگاه برتر جهانی و ظرفیت‌های کم‌نظیر، همچنان با مشکلات ساختاری قابل توجهی روبه‌رو است. ضعف نظارت، موانع صادراتی و کمبود نهاده‌های سالم از جمله چالش‌هایی هستند که می‌توانند در بلندمدت جایگاه ایران در بازارهای جهانی را تضعیف کنند. با این حال، فرصت‌هایی مانند تولید عسل ارگانیک، توسعه اکوتوریسم زنبورستان‌ها، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و گسترش برندینگ بین‌المللی، چشم‌اندازی روشن برای آینده این صنعت رقم می‌زنند. تحقق این چشم‌انداز مستلزم همکاری هماهنگ میان دولت، بخش خصوصی و زنبورداران است و در صورت همگرایی، تا این بخش به جای صنعتی پرچالش، به مزیتی راهبردی در امنیت غذایی و ارزآوری تبدیل شود.

گزارش از: مهسا ماندگار، خبرنگار اقتصادی