به گزارش اقتصادرَوا، پایان تابستان ۱۴۰۴ با نشانه‌هایی از تشدید تورم همراه شد؛ نشانه‌هایی که فراتر از یک جدول آماری، بازتابی از واقعیت روزمره زندگی خانوارهاست. در حالی که بسیاری از سیاست‌ها در ماه‌های اخیر با هدف مهار فشار قیمتی دنبال شد، داده‌های شهریور نشان داد قیمت‌ها همچنان در مسیر صعودی‌اند و ضرباهنگ افزایش هزینه‌ها تندتر شده است. نگاه به جزئیات نیز آشکار می‌سازد که بار اصلی این موج تورمی بر دوش خوراکی‌ها و کالاهای اساسی افتاده و اثر آن در سفره خانوار به‌مراتب محسوس‌تر از گذشته است.

تورم ماهانه شهریور

در شهریورماه، تورم ماهانه کل کشور ۳.۸ درصد ثبت شد؛ نرخی که نسبت به مرداد (۲.۹ درصد) شتاب بیشتری را نشان می‌دهد. این تغییر روند به‌خوبی بیانگر آن است که موج قیمتی در پایان تابستان شدت گرفته و خانوارها با رشد سریع‌تری در هزینه‌های مصرفی مواجه شده‌اند. شاخص کل بهای مصرف‌کننده نیز با رسیدن به عدد ۳۸۴.۶ واحد، رکورد تازه‌ای را ثبت کرد.

خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها در این ماه با رشد ۵.۲ درصدی مهم‌ترین عامل جهش شاخص بودند. در زیرگروه‌های این بخش، میوه و خشکبار با ۹ درصد، سبزیجات با ۸.۷ درصد و گوشت قرمز و مرغ با حدود ۷ درصد بیشترین رشد را تجربه کردند. چنین ارقامی نشان می‌دهد فشار مستقیم بر سبد معیشتی خانوار عمدتاً از مسیر کالاهای ضروری غذایی وارد شده است.

در مقابل، کالاها و خدمات غیرخوراکی رشد ۳ درصدی داشتند و نقش تعدیل‌کننده‌ای بر شاخص کل ایفا کردند. اجاره‌بها که به‌طور سنتی ضریب اهمیت بالایی در محاسبات دارد، در شهریور تنها ۲.۸ درصد افزایش یافت و بنابراین اگر از محاسبات حذف می‌شد، تورم ماهانه کل به بیش از ۴.۲ درصد می‌رسید. این نکته حاکی از آن است که بخش خوراکی‌ها عملاً بار اصلی افزایش قیمت‌ها را به دوش کشیده است.

با وجود آنکه در میان ۱۲ گروه اصلی مصرفی، چند گروه همچون حمل‌ونقل و ارتباطات رشد کمتری نسبت به متوسط داشتند، اما شدت افزایش در اقلام پرمصرف خوراکی باعث شد اثر تعدیلی سایر گروه‌ها چندان محسوس نباشد. این الگو نشان می‌دهد که فشار تورم ماهانه شهریور بیش از همه بر دهک‌های پایین درآمدی وارد شده است، چراکه سهم خوراکی‌ها در سبد مصرفی آن‌ها بالاتر است.

تورم نقطه‌به‌نقطه شهریور

تورم نقطه‌به‌نقطه شهریورماه با رسیدن به ۴۵.۳ درصد، رکورد تازه‌ای در ۲۶ ماه گذشته بر جای گذاشت. این رقم نشان می‌دهد که خانوار ایرانی در پایان تابستان برای تأمین همان سبد مصرفی سال گذشته، نزدیک به یک‌ونیم برابر بیشتر هزینه کرده است. افزایش پی‌درپی نرخ نقطه‌به‌نقطه تأیید می‌کند که روند صعودی قیمت‌ها نه مقطعی بلکه ریشه‌ای و پایدار است.

خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها با تورم نقطه‌به‌نقطه ۵۷.۸ درصدی، همچنان موتور اصلی افزایش شاخص کل بودند. در این گروه، نان و غلات با جهش خیره‌کننده ۹۴.۳ درصدی بار سنگینی بر هزینه معیشت گذاشتند؛ کالایی که به دلیل نقش حیاتی در سفره خانوار، افزایش قیمت آن مستقیم‌ترین اثر را بر قدرت خرید دارد. پس از آن، میوه و خشکبار با ۷۷.۲ درصد و سبزیجات با ۶۴.۹ درصد قرار دارند؛ نشان‌دهنده آنکه حتی اقلامی که انتظار می‌رفت ثبات بیشتری داشته باشند، در موج تورمی اخیر به‌شدت دچار نوسان شده‌اند.

در میان کالاها و خدمات غیرخوراکی، رشد ۳۹.۱ درصدی به ثبت رسید که هرچند پایین‌تر از خوراکی‌هاست اما همچنان فشار قابل توجهی بر هزینه‌های غیرغذایی خانوار وارد می‌کند. بخش بهداشت و درمان و آموزش، مانند ماه‌های گذشته رشد بالاتری از میانگین داشتند و این امر به معنای گسترش دامنه تورم به حوزه‌هایی است که با نیازهای اساسی و مستمر خانوار پیوند دارند.

این شکاف میان تورم خوراکی‌ها و غیرخوراکی‌ها (حدود ۱۸ واحد درصد) بیانگر فشار نامتقارن بر گروه‌های درآمدی است. دهک‌های پایین که سهم خوراکی‌ها در سبدشان بیش از سایر دهک‌هاست، به‌مراتب بیشتر از طبقات پردرآمد متأثر شده‌اند. به همین دلیل، تورم نقطه‌به‌نقطه شهریور بیش از آنکه صرفاً یک شاخص کلان باشد، نشانه‌ای روشن از تشدید نابرابری معیشتی و آسیب‌پذیری اقشار کم‌درآمد است.

تورم سالانه شهریور

نرخ تورم سالانه، که میانگین تغییرات قیمت در ۱۲ ماه منتهی به شهریور را بازتاب می‌دهد، در این ماه به ۳۷.۵ درصد رسید. این عدد نسبت به مرداد (۳۶.۳ درصد) حدود ۱.۲ واحد درصد افزایش نشان می‌دهد و ادامه‌دهنده روند صعودی‌ای است که از اسفند سال گذشته آغاز شده است. رشد متوالی این شاخص نشان می‌دهد که فشارهای قیمتی نه تنها فروکش نکرده، بلکه در سطحی پایدار در حال بازتولید است.

اهمیت نرخ تورم سالانه در آن است که برخلاف تورم ماهانه و نقطه‌به‌نقطه، نوسانات کوتاه‌مدت را تعدیل می‌کند و تصویر بلندمدت‌تری از مسیر قیمت‌ها ارائه می‌دهد. افزایش اخیر این شاخص حاکی از آن است که حتی اگر رشد ماهانه در برخی ماه‌ها کاهش یابد، قدرت خرید خانوارها در مقیاس سالانه همچنان در حال افت است.

بررسی تفصیلی داده‌ها نشان می‌دهد که تورم سالانه خوراکی‌ها به ۳۹.۷ درصد و تورم سالانه کالاها و خدمات غیرخوراکی به ۳۶.۳ درصد رسیده است. این اختلاف گرچه کمتر از فاصله در شاخص نقطه‌به‌نقطه است، اما همچنان نشان می‌دهد که خوراکی‌ها سهم بالاتری در کاهش رفاه خانوارها دارند. برای دهک‌های پایین درآمدی که وابستگی شدیدی به کالاهای غذایی دارند، این نرخ به معنای کاهش پایدار سطح معیشت است.

افزایش شاخص سالانه در ماه‌های اخیر هشداری روشن به سیاست‌گذار است. اگرچه برخی سیاست‌های کوتاه‌مدت ممکن است رشد ماهانه را برای مدت کوتاهی مهار کنند، اما اثر آن‌ها در تورم سالانه به‌سختی نمایان می‌شود. بنابراین، رشد پیوسته این شاخص نشان می‌دهد بدون اصلاحات ساختاری در سیاست‌های مالی، پولی و سمت عرضه، چشم‌انداز کاهش پایدار تورم بسیار محدود خواهد بود.

آیا مهار تورم امکان‌پذیر است؟

آمار شهریور نشان می‌دهد که فشار قیمتی اقتصاد ایران نه تنها مهار نشده، بلکه در سه سطح ماهانه، نقطه‌به‌نقطه و سالانه شدت گرفته است. تورم ماهانه با شتابی بیش از ماه پیش بالا رفت، تورم نقطه‌به‌نقطه رکوردی تازه در بیش از دو سال اخیر ثبت کرد، و شاخص سالانه نیز با شیبی افزایشی مسیر صعودی خود را ادامه داد. این هم‌زمانی افزایش در هر سه شاخص به‌وضوح بیانگر آن است که ریشه‌های تورم عمیق‌تر از نوسانات کوتاه‌مدت و ناشی از شوک‌های مقطعی است؛ آنچه اکنون دیده می‌شود نتیجه تراکم چندین ساله ناسازگاری در سیاست‌های مالی، پولی و ارزی است.

از منظر مالی، کسری بودجه مزمن همچنان موتور اصلی خلق پول است. رشد شاخص‌های تورمی در شهریور نشان می‌دهد که تزریق پایه پولی برای پوشش هزینه‌های دولت به‌طور مستقیم به قیمت‌ها منتقل می‌شود. وقتی نرخ سالانه با شتابی بیش از یک واحد درصد افزایش یافته، معنای آن این است که حتی حافظه بلندمدت اقتصاد هم زیر فشار بی‌وقفه رشد نقدینگی قرار گرفته و تثبیت‌های کوتاه‌مدت قادر به تغییر این مسیر نیستند.

از سوی دیگر، ترکیب آمار ماهانه و نقطه‌به‌نقطه روشن می‌سازد که سمت عرضه اقتصاد نیز دچار فرسایش ساختاری است. رشد بالای قیمت خوراکی‌ها که در یک ماه اخیر بسیار جلوتر از سایر گروه‌ها حرکت کرده، نشان می‌دهد اختلال در زنجیره تأمین و هزینه‌های تولید داخلی با کمبود سرمایه‌گذاری و محدودیت واردات کالاهای اساسی در هم آمیخته است. همین موضوع سبب شده تورم نقطه‌به‌نقطه خوراکی‌ها با فاصله‌ای چشمگیر از خدمات و کالاهای غیرخوراکی در اوج قرار گیرد. این شکاف تورمی به معنای فشار نامتقارن بر دهک‌های پایین است و هرچه طولانی‌تر ادامه یابد، فاصله طبقاتی را عمیق‌تر خواهد کرد.

در حوزه پولی نیز ضعف استقلال بانک مرکزی و مداخله‌های دستوری آشکار است. رشد ماهانه شهریور به‌خوبی نشان داد که تغییرات کوتاه‌مدت نرخ ارز و سیاست‌های اعتباری بلافاصله به بازار کالاها منتقل می‌شود. سیاست پولی در وضعیتی که باید نقش ضدچرخه‌ای ایفا کند، عملاً همراه موج تورمی شده است. افزایش پی‌درپی تورم نقطه‌به‌نقطه نیز بیانگر آن است که انتظارات تورمی به‌خوبی مدیریت نشده و خانوارها و بنگاه‌ها خود را برای افزایش‌های بعدی آماده می‌کنند.

راهکارها نیز دقیقاً از همین سه محور قابل ترسیم است. نخست، بازگشت به انضباط مالی با مهار کسری بودجه و کاهش وابستگی به منابع بانک مرکزی؛ مادامی که هزینه‌های جاری دولت با خلق پول پوشش داده شود، روندی که در شهریور خود را در رشد سالانه نشان داد ادامه خواهد داشت. دوم، تقویت استقلال بانک مرکزی و استفاده فعال از ابزارهای سیاستی برای مدیریت انتظارات؛ بدون این اصلاح، جهش‌های ماهانه مشابه آنچه در پایان تابستان دیدیم بازتکرار خواهد شد. سوم، اصلاح سمت عرضه از طریق بهبود محیط تولید، کاهش رانت و انحصار و تسهیل دسترسی به نهاده‌ها؛ در غیر این صورت، همان‌گونه که رشد نقطه‌به‌نقطه خوراکی‌ها هشدار می‌دهد، بخش معیشتی اقتصاد در برابر هر نوسان ارزی یا تجاری شکننده باقی خواهد ماند.

به بیان دیگر، آمار شهریور تنها یک گزارش عددی نیست بلکه نشانه‌ای است از تعمیق روندی که در صورت عدم اصلاح ساختار مالی، پولی و تولیدی، در ماه‌های آینده با شدت بیشتری تکرار خواهد شد. اگر قرار است تورم در سه سطح ماهانه، نقطه‌به‌نقطه و سالانه مهار شود، نیاز به اصلاحات بنیادی فوری است؛ در غیر این صورت، گزارش‌های بعدی باز هم رکوردهای جدیدی از رشد قیمت‌ها ثبت خواهند کرد.

گزارش از: زینب جمشیدی، کارشناس اقتصادی