به گزارش اقتصادرَوا، در اقتصاد جهانی امروز که مزیت‌های سنتی تولید جای خود را به توانایی در خلق و به‌کارگیری دانش داده‌اند، ارتقای پیچیدگی صنعتی و تقویت ظرفیت‌های نوآورانه به عوامل اصلی بقا و رقابت‌پذیری تبدیل شده‌اند. ایران نیز در مسیر گذار به اقتصاد دانش‌بنیان قرار دارد، اما داده‌های موجود نشان می‌دهد که این مسیر با چالش‌هایی ساختاری همراه است. شاخص‌های جهانی پیچیدگی اقتصادی و نوآوری نشان می‌دهند که ایران از منظر ظرفیت‌ها و سرمایه انسانی در سطحی متوسط قرار دارد و در برخی شاخص‌ها روندی صعودی را تجربه کرده؛ اما ضعف در نهادسازی، کیفیت زیرساخت‌ها، و پیوند میان بازیگران اصلی نظام نوآوری، مانع از بالفعل شدن این ظرفیت‌ها شده است. بررسی داده‌های مرتبط با سرمایه انسانی، تحقیق و توسعه، و انتقال فناوری در صنعت ایران نشان می‌دهد که اگرچه روندهایی مثبت قابل مشاهده است، اما در غیاب سیاست‌های پایدار و محیط اقتصاد کلان مساعد، این روندها از تداوم و اثرگذاری بازمی‌مانند.

وضعیت سرمایه انسانی: فرصت بالقوه، استفاده ناکافی

سرمایه انسانی یکی از پایه‌های کلیدی رشد اقتصادی در اقتصادهای دانش‌بنیان است و نقشی اساسی در ظرفیت‌سازی فناورانه و ارتقای بهره‌وری ایفا می‌کند. بررسی شاخص‌های مرتبط با سرمایه انسانی در ایران نشان می‌دهد که طی دهه‌های گذشته، روندی ملایم اما پیوسته در بهبود سطح آموزش عمومی و تحصیلات عالی طی شده است. شاخص سرمایه انسانی به‌ازای هر فرد که ترکیبی از میانگین سال‌های تحصیل و بازدهی آموزشی است، برای ایران روندی افزایشی را ثبت کرده و در مقایسه با کشورهایی مانند ترکیه، وضعیت نسبتاً مطلوب‌تری دارد. با این حال، همچنان فاصله قابل‌توجهی با کشورهایی چون چین، کره جنوبی و امارات وجود دارد و ایران در سطحی نزدیک به میانگین جهانی قرار دارد. علاوه بر این، نسبت هزینه‌های آموزشی بنگاه‌های صنعتی به ارزش افزوده بسیار اندک و با روندی نزولی است که نشان‌دهنده بهره‌برداری محدود از نیروی انسانی تحصیل‌کرده در فرآیندهای نوآورانه و تولیدی است. فقدان سرمایه‌گذاری در ارتقای مهارت‌های شغلی و استفاده ناکافی از ظرفیت علمی نیروی کار، باعث شده است بخش صنعت از مزایای سرمایه انسانی موجود بهره‌مند نشود و این فرصت بالقوه، در غیاب سیاست‌های مکمل نهادی و آموزشی، همچنان بالفعل‌نشده باقی بماند.

پیچیدگی اقتصادی: ایران در سطح «متوسط» اما با ظرفیت جهش

شاخص پیچیدگی اقتصادی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سنجه‌های توان فناورانه کشورها، نشان می‌دهد که ایران در سال‌های اخیر، با وجود چالش‌های متعدد اقتصادی، توانسته موقعیت خود را تا حدی حفظ کند. رتبه ایران در این شاخص در سال ۲۰۲۳ برابر با ۷۸ در میان ۱۳۳ کشور بوده که نسبت به سال ۲۰۱۸ دو پله بهبود یافته است. این شاخص، که ترکیبی از تنوع و سطح فناوری محصولات صادراتی هر کشور است، نشان می‌دهد ایران از نظر توانایی تولید محصولات پیچیده، در سطحی نزدیک به متوسط جهانی قرار دارد. با این حال، حفظ و ارتقای این جایگاه نیازمند محیطی مساعدتر برای تولید فناورانه است. بررسی شاخص چشم‌انداز پیچیدگی نیز، که ظرفیت تولید کالاهای پیچیده در آینده را برآورد می‌کند، بیانگر آن است که اقتصاد ایران پتانسیل افزایش پیچیدگی تولید را دارد، مشروط بر آن‌که سرمایه‌گذاری‌های لازم در فناوری، زیرساخت و مهارت‌های انسانی انجام شود. بنابراین، در حالی که ایران هنوز در رده کشورهای پیشرفته از نظر پیچیدگی قرار ندارد، اما چنانچه سیاست‌های هدفمند برای بالفعل‌سازی ظرفیت‌های موجود طراحی شود، می‌توان انتظار جهشی تدریجی در جایگاه پیچیدگی اقتصادی کشور داشت.

نوآوری صنعتی: روندی کند در سایه ضعف زیرساخت و بی‌ثباتی سیاستی

یکی از مهم‌ترین ابزارهای ارتقای بهره‌وری و افزایش رقابت‌پذیری در صنعت، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و تقویت زیرساخت‌های نوآوری است. اما بررسی داده‌های مربوط به بخش صنعت در ایران نشان می‌دهد که فعالیت‌های فناورانه در این حوزه از حجم و عمق کافی برخوردار نیستند. نسبت هزینه‌های تحقیق و توسعه به ارزش افزوده در کارگاه‌های صنعتی ده نفر کارکن و بیشتر، در اغلب سال‌ها حتی به ۰.۳ درصد نیز نمی‌رسد؛ که این رقم نه‌تنها پایین‌تر از متوسط جهانی، بلکه کمتر از متوسط کل اقتصاد ایران نیز هست. این شاخص در بسیاری از زیررشته‌های صنعتی روندی نزولی داشته و تنها در معدودی از بخش‌ها، مانند صنایع دارویی، وضعیت نسبتاً بهتری دارد. علاوه بر آن، ضعف در پیوندهای بین دانشگاه و صنعت و ناکارآمدی سازوکارهای حمایت از نوآوری، موجب شده است ایران در رکن‌های مختلف شاخص جهانی نوآوری، از جمله پیچیدگی کسب‌وکار، همکاری‌های تحقیقاتی، و توسعه خوشه‌ها، جایگاه پایینی را به خود اختصاص دهد. مجموع این عوامل نشان می‌دهد که بخش صنعت در ایران، اگرچه از منظر سرمایه انسانی و برخی ظرفیت‌های فناورانه پتانسیل لازم را داراست، اما به دلیل نبود انگیزه‌های اقتصادی کافی، نبود سیاست‌های پایدار، و عدم هم‌راستایی نهادی، مسیر رشد نوآوری را با دشواری طی می‌کند.

انتقال فناوری: مسیر مسدود در سایه محدودیت و بی‌ثباتی

یکی از مسیرهای مهم ارتقای توانمندی فناورانه در بخش صنعت، واردات تجهیزات پیشرفته و به‌روزسازی خطوط تولید است. اما بررسی روند سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات و فناوری‌های نو در صنعت ایران نشان می‌دهد که این مسیر طی دهه اخیر با اختلالاتی جدی مواجه شده است. داده‌های آماری نشان می‌دهد که سهم خرید تجهیزات سرمایه‌ای از خارج، در مقایسه با کل سرمایه‌گذاری‌های صنعتی، کاهش یافته و تمرکز آن نیز به برخی زیرشاخه‌های محدود مانند صنایع غذایی یا دارویی منحصر شده است. بخش بزرگی از این کاهش، ناشی از محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، نوسانات ارزی و نبود سیاست‌های حمایتی پایدار در حوزه واردات فناوری بوده است. اگرچه ایران همچنان به‌طور بالقوه توانایی جذب فناوری‌های پیشرفته را دارد، اما در عمل، به‌دلیل فضای نامساعد کسب‌وکار، ضعف در پیوندهای فناورانه و موانع نهادی موجود، این قابلیت‌ها بالفعل نشده‌اند. کاهش سهم واردات ماشین‌آلات پیچیده می‌تواند پیامدی منفی برای ارتقای رقابت‌پذیری صنعتی در بلندمدت داشته باشد، چراکه بسیاری از صنایع بدون دسترسی به فناوری‌های روز، امکان ارتقای کیفیت تولید یا دستیابی به بازارهای صادراتی پیشرفته را نخواهند داشت.

پیوندهای نوآوری: زنجیره‌ای گسسته میان دانشگاه، صنعت و نهادهای فناورانه

نقش نهادهای واسط و پیوندهای میان بخش‌های مختلف زیست‌بوم نوآوری، یکی از ارکان کلیدی در ارتقای عملکرد فناورانه و افزایش بهره‌وری صنعتی است. با این حال، بررسی داده‌های شاخص جهانی نوآوری نشان می‌دهد که ایران در این حوزه با کاستی‌های جدی مواجه است. رتبه ایران در رکن پیوندهای نوآوری در سال ۲۰۲۴ برابر با ۱۱۴ بوده و سنجه‌هایی همچون همکاری‌های تحقیقاتی دانشگاه و صنعت، توسعه خوشه‌ها، و قراردادهای سرمایه‌گذاری مشترک، همگی رتبه‌هایی پایین‌تر از ۱۰۰ دارند. این ضعف نهادی، فرآیند انتقال دانش از محیط دانشگاهی به محیط صنعتی را مختل کرده و مانع شکل‌گیری چرخه‌ی نوآوری در بنگاه‌های تولیدی می‌شود.

در غیاب نهادهایی که مأموریت پیوند مؤثر میان بازیگران کلیدی اکوسیستم نوآوری را برعهده داشته باشند، ظرفیت‌های علمی و انسانی کشور بلااستفاده می‌ماند و سرمایه‌گذاری‌های پژوهشی نیز به خروجی صنعتی منجر نمی‌شود. بنابراین، طراحی و تقویت نهادهای میانجی همچون دفاتر انتقال فناوری، خوشه‌های صنعتی دانش‌بنیان، و مراکز نوآوری مشترک، پیش‌نیازی برای بالفعل‌سازی توانمندی فناورانه کشور است.

ساختار صنعتی ایران: حرکت معکوس به‌سوی فناوری‌های پایین

تحلیل داده‌های بلندمدت رقابت‌پذیری صنعتی نشان می‌دهد که ساختار صنعت ایران طی دو دهه گذشته دچار تحولی نگران‌کننده شده است. در حالی که در سال ۲۰۱۰ سهم صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده صنعت حدود ۴۵ درصد بوده، این سهم تا سال ۲۰۲۲ به حدود ۳۶ درصد کاهش یافته است. این در شرایطی است که سهم کل بخش صنعت از اقتصاد تقریباً ثابت باقی مانده و این بدان معناست که بخش‌هایی با فناوری پایین‌تر، جایگزین صنایع پیچیده‌تر شده‌اند.

این دگرگونی ساختاری، پیامدهای جدی برای توان رقابت‌پذیری ایران در بازارهای منطقه‌ای و جهانی دارد. صنایع با فناوری پایین، نه‌تنها ارزش افزوده کمتری تولید می‌کنند، بلکه امکان نفوذ به زنجیره ارزش جهانی و بازارهای صادراتی پیشرفته را نیز ندارند. استمرار این روند، نه‌تنها منجر به کاهش رشد اقتصادی بلندمدت می‌شود، بلکه جایگاه ایران را در نقشه صنعتی جهان به حاشیه خواهد راند. بنابراین، اصلاح ساختار صنعتی از طریق سیاست‌های هدفمند حمایتی و هدایت سرمایه‌گذاری‌ها به سمت فناوری‌های میانی و پیشرفته، ضرورتی انکارناپذیر است.

جمع‌بندی و چشم‌انداز پیش‌رو

بررسی وضعیت صنعت ایران از منظر شاخص‌های نوآوری و پیچیدگی اقتصادی، تصویری دوگانه از فرصت‌ها و چالش‌ها ارائه می‌دهد. از یک‌سو، داده‌ها نشان می‌دهند که ایران از نظر سرمایه انسانی، ظرفیت‌های فناورانه بالقوه، و برخی مؤلفه‌های دانش‌بنیان، در سطحی متوسط و قابل ارتقا قرار دارد. همچنین، روندهای اخیر در شاخص‌های پیچیدگی اقتصادی و خلق دانش، حاکی از وجود زمینه‌هایی برای بهبود و جهش است. از سوی دیگر، موانع نهادی، ضعف در پیوندهای نوآوری، کاهش سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، و دگرگونی ساختار صنعتی به‌سوی فناوری‌های پایین، چالش‌هایی هستند که تحقق این پتانسیل‌ها را با مانع مواجه کرده‌اند.

با این حال، تجربه کشورهای موفق در حال توسعه نشان می‌دهد که با اتخاذ سیاست‌های پایدار، تسهیل‌گر و آینده‌نگر، می‌توان مسیر توسعه صنعتی را اصلاح کرد و به‌سوی یک اقتصاد متکی بر دانش، نوآوری و ارزش‌افزوده حرکت کرد. ما امیدواریم با اصلاح ساختارهای نهادی، تقویت زیرساخت‌های فناورانه، ایجاد انگیزه‌های اقتصادی برای نوآوری، و سرمایه‌گذاری مؤثر در ارتقای مهارت‌های انسانی، شاهد عبور تدریجی از چالش‌های کنونی و آغاز دوره‌ای تازه از شکوفایی صنعتی و توسعه اقتصادی پایدار در ایران باشیم.

گزارش از: زینب جمشیدی، کارشناس اقتصادی